Asset 14

Leven zonder script

Op onvoorbereide momenten, als we praten of handelen zonder na te denken, zijn we op ons best. Rutger onderzoekt het improvisatie-acteren met Judd Apatow als voorman.

De moderne mens is verslaafd aan controle. Omdat we zoveel zaken daadwerkelijk met onze ratio kunnen beheersen, denken we dat elk aspect van ons leven zich zo gemakkelijk aan ons zal onderwerpen. Maar John Lennon zei het al: “Life is what happens to you, while you’re busy making other plans.” Uiteindelijk zal je macht nooit ver genoeg reiken om ook het toeval tegen te houden. Als we door zo’n onverwachte wending zonder tekst komen te staan raken we in paniek. Je staat op een feestje en de enige persoon die je kent is met iemand anders aan het praten. Wanneer je de aardappelen aan je vader wilt aanreiken, strijk je per ongeluk met je arm langs de borst van je moeder. Na een date dring je erop aan om de rekening te betalen, waarna je erachter komt dat je geen saldo meer hebt.

Opeens is het stil. Je voelt een paniek ontstaan in je onderbuik, die langzaam naar boven kruipt en je de adem beneemt. Je begint hevig te zweten en je hoofd vult zich met één gedachte. Dit. Is. Gênant.

Voor de meesten is dit de ergst denkbare nachtmerrie. Maar in die paar seconden dat onze routines niet meer toereikend zijn, leven we pas echt. Ons brein zoekt wanhopig naar een uitweg in de vorm van een grap, een slimme opmerking of een vraag, en soms verrassen we onszelf met het resultaat. Ongemak dwingt je tot creativiteit, zoals een crisis om een paradigmawisseling vraagt. Professionele grappenmakers plaatsen zichzelf graag bewust in deze hulpeloze positie, om zo zichzelf tot de scherpste gedachten te dwingen.

Écht ongemakkelijk

In de Verenigde Staten worden sinds eind jaren negentig steeds meer comedyseries en -films gemaakt die drijven op improvisatie. Om de reactie en de spanning zo echt mogelijk te maken, krijgt de acteur in een bepaalde situatie geen tekst mee. De acteur hoeft in zo'n geval niet te doen alsof hij niet op z’n gemak is, en wordt gedwongen tot een unieke vondst om de spanning ter plekke op te lossen. In vakjargon heet dat (to) ad-lib, van het Latijnse ‘ad libitum’, wat ‘naar believen’ betekent. Het brengt grappen voort die je op papier nooit zou kunnen bedenken.

In Curb Your Enthusiasm (2000 tot heden) speelt Seinfeld-bedenker Larry David een versie van zichzelf die zo sociaal onaangepast is dat hij in de gênantste situaties terechtkomt en iedereen tegen zich in het harnas jaagt. Voor een aflevering van Curb bestaat geen script: David maakt steeds een opzet van vijf pagina’s. “We weten maar half wat de bedoeling is tijdens de opnames. Je komt gewoon opdagen, Larry vertelt je vlug het idee van de scène, en dan is het: actie!” vertelde Jeff Garlin (Davids manager in de serie) in een interview. De beste grappen worden in de volgende takes herhaald, zodat er live een script ontstaat. Dit levert hilarische interacties op, die realistisch en fris aanvoelen, alsof je een gesprek in een café afluistert.

Tijdens de bloopers van de serie kun je duidelijk zien hoe David regelmatig verrast wordt door wat zijn tegenspeler bedenkt. Het belangrijkste van improvisatie-acteren is dan ook dat je een strak gezicht houdt, wat er ook gebeurt. De scène moet bijna exploderen van de opgebouwde spanning, waarbij de kijker degene is die in lachen uitbarst. Sommige mensen zien met al dit ongemak hun nachtmerrie werkelijkheid worden en kunnen het niet aanzien. Maar de steeds groter wordende populariteit van dit soort comedy-producties laat zien dat veel kijkers deze verbeelding van hun neuroses juist als een opluchting ervaren.

Ex-comedian Judd Apatow bedacht eind jaren negentig twee series die ondanks een grote fanschare na een seizoen werden stopgezet: Freaks and Geeks en Undeclared. Hierin probeerde Apatow respectievelijk het leven op de middelbare school en de universiteit op een grappige, doch realistische manier te verbeelden. Op dat moment waren comedyfilms en -series meestal een lange parade van oneliners en gekke situaties, Apatow wilde daarentegen laten zien dat in alledaagse gesprekken en problemen de beste humor te vinden is. Zijn bazen waren het niet met hem eens en Apatow gaf zijn droom op.

De Apatow-methode

In 2004 werd Apatow gevraagd als producent voor de comedyfilm Anchorman. Will Ferrell speelt Ron Burgundy, een ijdele macho-nieuwslezer in het San Diego van de jaren zeventig, die plotseling concurrentie krijgt van een vrouw. De film bestaat volledig uit belachelijke situaties en de absurdste taalvondsten, die onder aanmoediging van regisseur Adam McKay grotendeels geïmproviseerd werden. Als Burgundy’s hond (en beste vriend) Baxter van een brug wordt gegooid, belt hij een collega, die vraagt: “Ron, where are you?” Ron antwoordt, hysterisch huilend in een telefooncel: “I’m in a glass case of emotion!” De acteurs en crew waren goede vrienden en probeerden elkaar voortdurend aan het lachen te maken – wat de ander moest zien te weerstaan. Ook hier bieden de bloopers inzicht in hoe het er op de set aan toe ging. Als Ferrell aan zijn date uitlegt dat San Diego “a whale’s vagina” betekent, barst hij in lachen uit en zegt: “This is the silliest thing ever.

Hoofdrolspelers Will Ferrell en Steve Carrell (die de zwakzinnige weerman Brick Tamland speelt) begonnen hun carrière in de improv comedy (Carrell bij Second City in Chicago, Ferrell bij The Groundlings in Los Angeles), een theatervorm waarbij met minimale voorbereiding sketches worden uitgespeeld en de spelers elkaar met behulp van het publiek uitdagen. Hierna deden ze ervaring op bij televisieprogramma’s die ook met snel bedachte sketches werkten (Ferrell bij Saturday Night Live, Carrell als correspondent van The Daily Show). Op het moment dat ze Anchorman opnamen, waren Carrell en Ferrell ervaren, maar te oud (42 en 37) om nog een grote doorbraak te verwachten, net als Apatow (37). Ze wilden gewoon lol maken. De verwachtingen voor Anchorman waren dan ook laag, maar het eindresultaat bleek onweerstaanbaar: met een budget van 26 miljoen dollar bracht de comedy 90 miljoen dollar op. Anchorman is een ware cultklassieker geworden. Het veranderde de carrières van deze drie komieken en de manier waarop comedyfilms gemaakt worden.

In een goede improvisatie herkennen we een kern van onszelf.

De personages in Anchorman zijn menselijk en herkenbaar, ondanks hun overdreven persoonlijkheden en belachelijke gedrag. Je wordt betrokken bij de lol van een groep vrienden op een filmset en dankzij de improvisaties denk je niet dat je naar een zorgvuldig gescript product kijkt. In een interview met The Believer vertelt Carrell: “Ik probeer altijd iets te vinden wat geloofwaardig en normaal is, hoe belachelijk het personage ook lijkt. Menselijk gedrag is grappig. Als je het menselijke weg haalt, kijk je slechts naar een ding dat je aan het lachen probeert te maken.” In een goede improvisatie herkennen we een kern van onszelf.

Illustratie: Merlijn van Bijsterveld

Apatow leek eindelijk zijn ‘komische-realistische’ stijl gevonden te hebben. Hij schreef samen met Carrell het script voor The 40 Year Old Virgin (2005) en nam ook de regie op zich, terwijl zijn kompaan de titelrol vervulde. Apatow had ingezien dat in het ongemak van de improvisatie het menselijkste in acteurs naar boven komt. Dit is ook hoe hij het leven ervaart, zo vertelde hij in een portret van The New York Times: “Als mijn vrienden een vrouw nastaren, ben ik die ene gast die zich opgelaten voelt.” Op de set van The 40 Year Old Virgin stimuleerde hij een amicale sfeer, waarbij de meeste dialogen op het moment zelf ontstonden. De scène waarin Andy zijn borsthaar laat waxen, is zonder special effects gemaakt. Het deed echt veel pijn, en dat is te zien. The 40 Year Old Virgin was een onwaarschijnlijke hit: de productie kostte 26 miljoen dollar, maar verdiende wereldwijd 177 miljoen dollar.

Zo ontstond de Apatow-methode: eerst wordt het script door de acteurs voorgelezen rond een tafel, waarbij ze aangemoedigd worden om hun eigen ideeën toe te voegen. Tijdens de opnames wordt bij de eerste take het script gebruikt. Maar daarna wordt er een aantal keer gevarieerd (ad libitum), waarbij de schrijvers of regisseur meedoen aan de improvisatie door van achter de camera suggesties te roepen. Soms worden er tientallen oneliners uitgeprobeerd. De montage is essentieel: Apatow schiet soms twintig minuten materiaal, waarvan misschien een minuut de film zal halen. Zijn werkwijze lijkt op die van een documentairemaker. Hij verbruikt dan ook twee keer zoveel film als de meeste regisseurs, wat in het digitale tijdperk minder kostbaar is geworden.

Een vertraagd schaakspel

De groep rond Apatow (bekend als The Frat Pack of The Apatow Mafia) greep de macht in Hollywood. Ze scoorden hit na hit met absurd-realistische films als Knocked Up (2007), Superbad (2007), Forgetting Sarah Marshall (2008), Step Brothers (2008), The Other Guys (2010) en Bridesmaids (2011). Apatow werkt met vaste acteurs, waaronder de door hem bij Freaks and Geeks ontdekte Seth Rogen, de viezige charmeur Paul Rudd en zijn eigen vrouw Leslie Mann. Apatow heeft inmiddels Lena Dunham, maker van de hitserie Girls, onder zijn vleugels genomen (hij werkt als producent en schrijver mee aan haar creatie). Er is sprake van een Apatow-familie en een Apatow-imperium. Ferrell en Carrell zijn op late leeftijd wereldsterren geworden en over hun improvisatietalent wordt met veel respect gesproken. The New Yorker wijdde in 2010 een heel artikel aan de subtiele mimiek van Carrell. Daarin vergeleek hij de spanning van een improvisatiescène met “een vertraagd schaakspel”: “Je doet allerlei minieme zetten om de ander te verwarren, het vergt veel geduld.”

Toch kent ook improvisatie beperkingen. Het is een middel om oprechtheid binnen een sterk plot te creëren, maar werkt niet als vervanging van een fatsoenlijk script of sterke acteurs. Als spontaniteit een trucje wordt, zit je al snel op het niveau van de theatersport van BNN’s De Lama’s. Een slechte improvisator toont tijdens een benarde situatie niet zijn ware aard, maar kiest de makkelijke uitweg van banaliteit of een flauwe grap. Hij graaft niet diep genoeg en gebruikt vooral het ongemak van het publiek in plaats van dat van hemzelf. Sommige Frat Pack-films tonen daardoor niets dan meligheid en willekeurige onzin. Apatow zelf lijkt steeds meer in zijn eigen legende te geloven: hij monteert zijn scènes minder genadeloos en de verhaallijnen worden alsmaar serieuzer, met lange, drakerige films als Funny People (over een comedian met kanker, 2009) of This Is 40 (2013) tot gevolg. Deze films zijn niet meer ongemakkelijk herkenbaar, maar zeurderig en sentimenteel.

"Als ik in de echte wereld dicht bij onze manier van improviseren kom, heb ik de beste dagen."

Wie de ware magie van de onvoorbereidheid wil begrijpen, moet luisteren naar deze korte podcast van Radiolab over TJ en Dave. Dit duo maakt in Chicago faam met hilarische geïmproviseerde theatershows van een uur. In improv comedy (of theatersport) wordt het publiek om suggesties gevraagd of binnen een format gewerkt. TJ en Dave komen op zonder plan en beginnen uit het niets met een verhaal, dat ze gaandeweg ontdekken. Hun vondsten verrassen het publiek en henzelf. Het is elke keer weer doodeng, maar het duo stelt zichzelf gerust met het idee dat de personages en het verhaal al ergens bestaan en dat ze deze alleen maar even hoeven ‘in te schakelen’. Ze geven toe dat dit misschien een truc is om de controle los te laten, maar het is essentieel voor de leap of faith die ware improvisatie voortbrengt: “Elke wending voelt als het moment waarop je van een plateau stapt, voordat de volgende ondergrond onder je voet komt.” Volgens Dave is dit ook een levensstijl: “Als ik in de echte wereld dicht bij onze manier van improviseren kom, heb ik de beste dagen. Als ik niet te veel van tevoren nadenk over dingen, en ze in het moment neem zoals ze op me af komen, dan leef ik minder angstig.”

Op onvoorbereide momenten, als we praten of handelen zonder na te denken, zijn we op ons best. Controle is een manier om te overleven, maar nooit een weg naar oprechtheid. Probeer het eens. Misschien wordt het gênant, misschien wordt het ongemakkelijk, maar dat is tenminste iets. Gooi je script weg en leef.

-

Carrell, Ferrell en Apatow werken op dit moment aan Anchorman 2, die aan het einde van dit jaar moet uitkomen. Ook Larry David werkt aan een improvisatiefilm, Clear History.

Dit artikel verscheen eerder, in aangepaste vorm, in de AAA-bijlage van de Groene Amsterdammer.

Mail

Rutger Lemm is schrijver, grappenmaker en scenarist. In 2015 verscheen zijn debuut, 'Een grootse mislukking'. Hij is een van de oprichters van Hard//hoofd.

Merlijn van Bijsterveld is illustrator. Zijn illustraties zijn vaak humoristisch van aard waarbij hij een andere draai aan de context geeft.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen