Billen, tepels, buiken en penissen zijn in de kunst al vele eeuwen reden voor verschillende soorten verontwaardiging. Ook nu nog." /> Billen, tepels, buiken en penissen zijn in de kunst al vele eeuwen reden voor verschillende soorten verontwaardiging. Ook nu nog." />
Asset 14

Hoekige borsten

◊ entree

Entree

Gedurende het hele jaar werkt hard//hoofd in het kader van zogenoemde Late Night Café's samen met Entrée. De zes edities van het Late Night Café zijn elk gekoppeld aan een eigen thema. Elke editie wordt aan twee van onze redactieleden de opdracht gegeven een bijdrage te leveren, geïnspireerd op het thema van de betreffende avond. Het resultaat hiervan verschijnt op onze website en zal op de Late Nights eveneens onderdeel uitmaken van het programma. Vrijdag 25 maart is het thema 'Out of control'.

Het Laatste Oordeel van Michelangelo (1539), Le Déjeuner sur l’Herbe (1862-’63) van Manet, Les Demoiselles d’Avignon (1907) van Picasso en het hele oeuvre van Helmut Newton (1920-2004). De vraag wat deze kunstwerken met elkaar gemeen hebben, lijkt makkelijk te beantwoorden: blote mensen. Afgezien van die ene overeenkomst lijken ze in niets op elkaar: de werken komen uit compleet andere kunsthistorische periodes en stromingen. Hun werkelijke overeenkomst is echter niet visueel: ze namen allemaal op hun eigen manier ‘het klassieke naakt’ en gaven het een revolutionair nieuwe betekenis.

De afbeelding van het menselijk naakt is van alle tijden. Lange tijd had dit geen seksuele betekenis; het stond voor heroïek of bevestigde de bovenmenselijke status van de afgebeelde figuur. In de kunstgeschiedenis verschoof de symboliek van het naakt in de kunst eindeloos vaak, maar tot de negentiende eeuw was de constante factor dat een naakt figuur in een schilderij alleen was toegestaan in een mythologische of Bijbelse setting. Het naakte lichaam was als een klassiek standbeeld: glad, perfect en volledig ontdaan van seksuele lading. Toen een aantal kunstenaars het waagden om te breken met deze ijzeren regels, werd ze dat niet in dank afgenomen.

Gespierde heiligen en vijgenbladeren

Toen Michelangelo Buonarotti (1475-1564) in 1535 begon aan een groots opgezet fresco in de Sixtijnse kapel, was dat niet geheel vrijwillig. Dertig jaar eerder had hij de wereldberoemde plafondschildering in de kapel voltooid, en paus Clemens VII vroeg hem om een altaarstuk te schilderen dat het Laatste Oordeel zou verbeelden. Michelangelo wilde zich liever richten op andere opdrachten, maar zegde toe. Toen Clemens VII een jaar later stierf, hoopte hij alsnog onder het fresco uit te komen. De nieuwe paus Paulus III stond er echter op dat Michelangelo zo snel mogelijk zou beginnen, en uiteindelijk completeerde hij het werk in vier jaar tijd.

Het Laatste Oordeel is enorm (twaalf bij dertien meter) en toont de wederopstanding van Christus en de toekomstige Apocalyps. Het middelpunt wordt gevormd door een gespierde Jezus, die meer doet denken aan de Griekse god Apollo. De onderste helft van Het Laatste Oordeel laat zien hoe de doden opstaan uit hun graven; sommigen worden door engelen opgetild naar de hemel, maar de pechvogels worden door de meest monsterachtige duivels de hel in gesleurd. Het is een orgie van Bijbels geweld en gespierde mannenlichamen. Zelfs Michelangelo’s vrouwenfiguren ogen als breedgeschouderde bodybuilders - het schijnt dat de schilder alleen de beschikking had over mannelijke modellen (hoewel zijn persoonlijke voorkeur hier wellicht ook iets mee te maken had).

De onthulling van Het Laatste Oordeel leidde vanwege de expliciete genitaliën en bilpartijen tot een groot schandaal binnen de katholieke kerk. Het naakt was tijdens de Renaissance zowel in de schilder– als beeldhouwkunst alomtegenwoordig, maar men achtte het een vorm van blasfemie om de Bijbelse figuren in een altaarstuk, nota bene in het belangrijkste heiligdom van de Westerse wereld, af te beelden als een stel goedgebouwde Griekse goden. Biago da Cesena, de ceremoniemeester van de paus, had al eerder gezegd dat Het Laatste Oordeel beter op zijn plaats zou zijn “in de publieke baden of de taveernes”. Michelangelo vereeuwigde daarop Da Cesena in het fresco, als een onderwereldfiguur met ezelsoren die in zijn edele delen wordt gebeten door een slang. Paus Paulus III bleek wel gevoel voor humor te hebben; toen Da Cesena zijn beklag bij hem deed, verklaarde hij dat zijn jurisdictie ‘zich niet uitstrekte tot de onderwereld’.

Vierentwintig jaar later werd door het Concilie van Trente (georganiseerd in reactie op de opkomst van het protestantisme) bepaald dat religieuze kunst geen afbeeldingen van naakten meer mocht bevatten. Dit was het begin van de massale ‘vijgenblad-campagne’: schilders en beeldhouwers werden aan het werk gezet om de naakten in beroemde religieuze kunstwerken te voorzien van een strategisch geplaatst lendendoekje. De schilder die Het Laatste Oordeel onder handen nam was Daniele da Volterra, die ook wel spottend ‘Il Braghettone’ (vrij vertaald: de Bedekker) werd genoemd. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werden bij een grootscheepse restauratie van de Sixtijnse Kapel de meeste toevoegingen van Volterra verwijderd. Nu kunnen we weer zien hoe Michelangelo ervoor koos om een ongewilde opdracht niet af te raffelen, maar een provocatief meesterwerk te creëren. Hierbij ontdekte men ook het spottende portret van Biagio Da Cesena: Michelangelo’s opgestoken middelvinger naar het Vaticaan.

Illustratie: Elise van Iterson

Naakt wordt bloot

Van de Sixtijnse Kapel in de Renaissance maken we een grote sprong naar de Salon de Paris in de negentiende eeuw. Op deze prestigieuze kunsttentoonstelling werden voornamelijk gevestigde kunstenaars die de École des Beaux-Arts hadden gevolgd toegelaten. Geweigerde werken werden gemerkt met een rode letter R van ‘Refusé’, om te bevestigen dat de betreffende kunstenaar zijn schilderij nu net zo goed in de prullenbak kon gooien – het ergens anders exposeren kon nu niet meer. Toen de Salon het in 1863 presteerde om drieduizend van de vijfduizend ingediende kunstwerken te weigeren, zwol de kritiek echter aan. Keizer Napoleon III zorgde ervoor dat de ‘geweigerden’ hun werk toch konden exposeren in een ruimte naast de officiële Salon. Hoewel deze kunstenaars in eerste instantie het mikpunt van spot waren, zou de eerste Salon des Refusés legendarisch worden. Dat was de verdienste van Édouard Manet (1832-1883) en zijn Le Déjeuner sur l’Herbe (1862-’63).

Drommen mensen waren naar de afgewezen schilderijen komen kijken, vooral om eens goed te lachen. Maar spotternij veranderde in verontwaardiging toen de bezoekers het ruim twee bij tweeënhalve meter grote doek van Manet ontwaarden. Daar zaten twee dandy-achtige mannen losjes te converseren in een bos, met in het midden de steen des aanstoots: een vrouw die ontspannen naast de twee geklede heren zat, zich schijnbaar geheel onbewust van haar aanstootgevende naaktheid. Het witte, wat plompe lichaam was pijnlijk realistisch neergezet. Deze vrouw leek in niets op de mythologische godinnen met hun porseleinen huid en lange blonde haren, die op de schilderijen van de officiële Salon de muren bekleedden. Ze was een vrouw van vlees en bloed, die een brutale blik naar de kijker wierp. Naakt veranderde hier in bloot, en de bezoekers waren woedend.

Het schilderij breekt op alle mogelijke manieren met de Beaux-Arts-conventies: de penseelstreken zijn nog zichtbaar, het werk heeft de afmetingen van een historiestuk en er klopt niets van het perspectief – de achtergrond doet denken aan een decorstuk. Manet had de figuren gebaseerd op een groep in een mythologische voorstelling van de gevestigde schilder Titiaan. Het geeft dit verwarrende werk een bijna sarcastische dubbele laag: Manet shockeerde de Victoriaanse burgerij met een Renaissancistische voorstelling die was gekopieerd uit een schilderij dat in hun geliefde Louvre hing. Met dit werk opende Manet talloze nieuwe mogelijkheden voor latere stromingen. De alledaagse naakte vrouwenfiguur in Le Déjeuner was een bevrijding op alle fronten.

Monsterlijke vrouwen met hoekige borsten

“Elke vorm van schepping begint met vernietiging,” zei Pablo Picasso (1881-1973). Met zijn grensverleggende werk Les Demoiselles d’Avignon (1907, Picasso was vijfentwintig) vernietigde hij het klassieke naakte vrouwbeeld volledig. Het is zelfs bijna niet herkenbaar als naakt; sterker nog, de vrouwen zijn bijna niet herkenbaar als vrouwen.

Wat we zien zijn vijf prostituees in een bordeel. De buitenste twee vrouwen openen een gordijn, terwijl de anderen verleidelijke poses aannemen. Wat het schilderij zo schokkend maakt is de deconstructie die Picasso aanbracht in de naakte lichamen: heupen en borsten bestaan uit woedende, hoekige lijnen, ogen staan verkeerd om en twee van de vrouwen hebben een duister Afrikaans masker in plaats van een hoofd. De textuur van het schilderij doet denken aan gebroken glas. De monsterlijke vrouwen staren de kijker dreigend aan. Zoals een MoMa-curator later zou schrijven: “They are looking at us as much as we’re looking at them.”

Les Demoiselles was revolutionair voor de moderne kunst: het schilderij markeert het begin van het kubisme. Het was ook controversieel: zelfs Picasso’s vrienden waren verdeeld in hun mening over het werk. Picasso creëerde hiermee een nieuwe dimensie voor de Westerse kunst. Toch greep hij door zijn gebruik van het traditionele naakt terug op de oude tradities, die hij vervolgens geheel naar zijn eigen hand zette. Les Demoiselles d’Avignon wordt wel het belangrijkste kunstwerk van de twintigste eeuw genoemd.

Versnipperd naakt

In de twintigste eeuw kreeg het naakte lichaam binnen de kunst steeds meer betekenissen. Dankzij Michelangelo, Manet en Picasso waren veel traditionele taboes doorbroken en konden kunstenaars met het naakt nieuwe, meer complexe controverses opzoeken.

Vanaf de jaren zestig begonnen vrouwelijke kunstenaars aan een opmars, met veelal zeer persoonlijke kunst die gebaseerd was op persoonlijke ervaringen met onderdrukking en uitsluiting. “The personal is political,” zeiden de feministen, die in opstand kwamen tegen het eendimensionale beeld van vrouwelijkheid zoals dat in de museumzalen overal ter wereld te zien was. Veel vrouwelijke kunstenaars gebruikten hun eigen lichaam om een boodschap uit te dragen, zoals Cindy Sherman (1954) die in haar zelfportretten diverse vrouwelijke archetypen uitbeeldde en daarmee de stereotypering van het vrouwbeeld aan de kaak stelde. Performancekunst werd ook groot in deze periode, bijvoorbeeld door Marina Abramovic en Valie Export, die in 1969 gewapend en met ontbloot onderlichaam door een seksbioscoop op en neer liep.

De fotografie werd na de Tweede Wereldoorlog steeds meer een geaccepteerde kunstvorm. Fotografen die het naakt een nieuwe, zeer seksueel geladen betekenis gaven, waren onder andere Robert Mapplethorpe (1946-1989) en Helmut Newton (1920-2004). Beide verkenden de grenzen van wat in de jaren tachtig politiek correct was; Mapplethorpe met zijn Black Book van erotische en zeer gestileerde foto’s van naakte zwarte mannen, Newton met modefotografie vol pornografische en fetisjistische elementen.

De symboliek van het naakt is inmiddels zo veelledig en complex geworden dat het bijna versnipperd lijkt. Het verwijst tegelijk naar pornografie en naar politieke kwesties. Een andere mogelijkheid is dat het naakt eindelijk bevrijd is van dwangmatige regels en conventies: alles is nu mogelijk. Toch kleeft er ondanks de inspanningen van Michelangelo, Manet en Picasso nog altijd enige controverse aan een naakt lichaam. De manier waarop men het afbeeldt heeft altijd een connectie met esthetische en morele normen. Het roept associaties op met schaamte en een gebrek aan bescherming. Het herinnert aan een angst voor controleverlies, anarchie en onbeheersbare seksualiteit. Daardoor zal het ons, ondanks het grensverleggende werk van geniale kunstenaars, waarschijnlijk altijd blijven fascineren.

Mail

Sanne Rispens

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen