Illustratie: Studio M

Eindelijk spelen actrices echte vrouwen!" />

Illustratie: Studio M

Eindelijk spelen actrices echte vrouwen!" />
Asset 14

Volwassen film-meisjes

Meisjes in films worden van oudsher heen en weer geslingerd tussen bijrol als lustobject voor mannelijke toeschouwers en hersenloze actieheldin. De strijd tegen de voyeuristische mannelijke blik – een term die door de feministische cultuurcritici in navolging van Sigmund Freud ‘scopofilie’ wordt genoemd – wordt echter steeds meer in het voordeel van de vrouw beslecht. Meisjes kunnen vaker rekenen op een volledige vrouwenpsychologie in eigen recht. Films putten tegenwoordig uit deze narratieve emancipatie en gooien de stereotypen op een eclectische hoop. Actrice Emily Browning geeft dit jaar invulling aan zowel de stereotypen als het feministische antwoord daarop.

De emancipatie van de vrouw is af te lezen aan haar emancipatie in fictie. Films weerspiegelen de normen van de samenleving. Hoewel vrouwen steeds minder vaak damsels in distress zijn, die alleen dienen ter visueel genot van de man, zoeken de meeste filmmakers nog altijd naar excuses om hun verborgen scopofilie – de vrouw als lustobject - te laten zien. Aangezien meisjes sowieso niet symbool staan voor volwassen overwegingen die het plot van een film verder kunnen helpen, vervullen zij vaak alleen een passieve rol.

Illustratie: Studio M

Fallocentrisme

Deze passieve meisjes vertegenwoordigen niet meer dan de objecten van obsessie. Het bekendste voorbeeld hiervan is Lolita. Zoals regisseur Stanley Kubrick haar in de film neer zet, is ze overduidelijk een verwend rotkind. Ze gebruikt de naïviteit, die van haar verwacht wordt als meisje, als haar wapen. Humbert Humbert moet haar grillen wel accepteren, om de accidentele gunsten die ze hem verleent– zoals per ongeluk en meisjesachtig op zijn schoot zitten – niet te verliezen. Maar wellicht ook omdat haar grillen juist deel uitmaken van de gunsten. Lolita wordt als object gezien en meet zich dan ook die rol aan, met een roze bril, limonade en een lolly. Meer dan op tijd haar zin krijgen, heeft ze niet nodig.

Zulke meisjes zijn volgens de feministische filmtheoretica Laura Mulvey een uiting van het fallocentrisme. Vrouwelijke karakters maken volgens haar essay “Visual Pleasures and Narrative cinema” meestal geen werkelijke interactie met andere personages, maar dienen enkel ter bevrediging van de voyeuristische verlangens van het mannelijke publiek. Meisjes spelen geen actieve rol in het plot, maar zijn er enkel om door mannen te worden gered of te worden genomen – en niet zelden allebei. Met de hedendaagse discussies over de pornoficatie van jonge meisjes in de beeldcultuur en de ironische parallelontwikkeling van een steeds hardvochtigere haat tegen mensen met pedoseksuele gevoelens, laten deze meisjes zien wat het echte probleem is.

Volgens Friedrich Nietzsche kan een jonge vrouw niets anders zijn dan schijn. De vrouw staat voor hem symbool voor het verlangen van mannen naar waarheid, maar één die ze niet kunnen bereiken. Als de man de waarheid immers consumeert, verschuift zijn verlangen weer naar een nieuwe waarheid. Er is kortom geen ziel of essentie die bereikt kan worden in de wereld en de vrouw vertegenwoordigt die onbepaaldheid. Meisjes als object veinzen diepgang, door de poëtische waas die er nu eenmaal altijd om meisjes heen hangt. In Morte a Venezia zien we deze rol bijvoorbeeld buitengewoon vervuld worden door een jongen. Tadzio is niet enkel de uitzondering die de regel bevestigt (en trouwens, homoseksuele verlangens bestaan toch sowieso niet?), maar laat ook zien dat het belangrijkste kenmerk van obsessies de onmogelijkheid is om achter het masker de substantie van het personage te ontdekken.

Girl Power

Het eerste antwoord op het meisje als object is het meisje als held-protagonist. Het bekendste voorbeeld hiervan is Alice. Het verschil met het suikerzoete poppetje van het eerste type is dat de wereld zich niets aantrekt van het meisje. Als het meisje een object is wordt zij door de kijker gemaakt tot wie zij is. Alice daarentegen is er gewoon. Toch is haar wereld geen meisjeswereld. Ironisch genoeg is Alice in Wonderland het eerste meisje in de fictie- en filmgeschiedenis dat zich niet in een idealistisch sprookje bevindt, waarin het meisje met de prins mag trouwen. Alice maakt actief en nieuwsgierig deel uit van de chaos en onsamenhangendheid van de wereld. Wonderland is eigenlijk een excuus om een meisje deel uit te kunnen laten uitmaken van de ‘harde realiteit’, terwijl het eigenlijk een volstrekt vage psychedelische droom betreft.

Een recenter voorbeeld is de overgestyleerde actiefilm Sucker Punch, waarin de jonge actrice Emily Browning op vergelijkbare wijze scopofiele draken trotseert. Als Baby Doll – een naam die overduidelijk verwijst naar het suikerzoete hersenloze pedofiele type meisje – wordt ze opgesloten in een gesticht. De stiefvader vervult de rol van het patriarchaat dat vrouwen tot waanzin veroordeelt. Het wrede vooruitzicht van een lobotomie duwt haar, net als Alice, naar een fantasiewereld om aan haar lot te ontsnappen.

Dit soort meisjes lijkt de rol van de mannelijke held over te nemen om een feministisch statement te maken. De eerste vrouwelijke actieheldin was Ellen Ripley in Alien. Maar de ontwikkeling stagneert. De Britse feministe Lorna Jowett ziet Buffy the Vampire Slayer als de eerste post-feministische actieheldin. De vrouwelijke stereotypes worden in de serie volgens haar niet werkelijk aangevallen. Ook dit meisje als actieheldin maakt dus deel uit van een scopofiele blik en het inzetten van de actieheldin wordt in de jaren ’90 een beproefde commerciële strategie. De Spice Girls lanceren ‘girl power’ en deze combinatie is de natte droom van elk marketingbureau: een lekker wijf, waarin ook vrouwen zich zouden moeten herkennen. Of het nu Buffy, Lara Croft of Baby Doll is, de boodschap is duidelijk: ze mag de wereld redden, maar ze moet natuurlijk wel over straat kunnen.

Existentiële crisis

Het meisje in de cinema is pas recent volwassen aan het worden. Met 'volwassen' bedoel ik dat ze een psychologisch interessante rol vervult. Dan nog is deze psychologie vaak een worsteling met de condition feminin, - het probleem om een vrouw te zijn in een mannenwereld – dan met een universele condition humain. Simone de Beauvoir wijst er al op dat vrouwen door een patriarchale maatschappij tot vrouw gemaakt zijn. Meisjes met een complexe psychologie zullen vaak een uiting zijn van een samenleving die bezig is de patriarchale norm op te leggen.

Een vroeg voorbeeld van zo’n meisje is Brian De Palma's Carrie. Ze worstelt mentaal met het typische pubermeisjesprobleem: 'hoor ik er wel bij?' Ze komt dit probleem niet te boven en in een groteske uitvergroting verandert ze in een moordend monster. De psychologische binnenwereld van het meisje heeft hier nog altijd niet genoeg recht van bestaan. Interne worstelingen moeten blijkbaar deel uit maken van een magisch kader.

Dit soort probleemmeisjes worstelen tegenwoordig vaak met een maatschappij die hen enkel ziet als object. Zowel Juno, die zwanger naar punkmuziek luistert; als Jane Burnham, het melancholieke suburbiameisje uit American Beauty, die een borstverkleining overweegt; maar ook Lost in Translations Charlotte (“I guess every girl goes through a photography phase.”), laten zien dat ze zich hebben verzet tegen het ideaal van meisjes als suikerzoet en zielloos. Maar in dat verzet verlangen ze eigenlijk terug naar een onschuldigere fase, waarin ze gewoon precies datgene mogen en kunnen zijn wat de maatschappij van hen verlangt. Daarmee vertegenwoordigen ze een soort existentiële crisis van het feminisme.

Het gat

Tegenwoordig spelen filmmakers steeds meer met de verschillende rollen die meisjes in het verleden hebben gekregen. Een voorbeeld is Monoko uit de Japanse film Shimotsuma monogatori van Tetsuya Nakashima. Monoko heeft een obsessie voor de Rococoperiode en draagt allerhande frivole jurkjes. Ze trekt zich niets aan van de regels die in de wereld om haar heen – een slaperig Japans provinciestadje – heersen. Haar grootste zorg is of de modeontwerper die ze bewondert haar wel aardig zal vinden. Op het eind van de film verdedigt ze met geweld een vriendin die dreigt verstoten te worden uit een anarchistische girls only motorbende. Het verlangen van Monoko om meisje als obsessie te zijn is deel van haar persoonlijkheid en juist daardoor laat ze zich niet objectificeren.

In Sleeping Beauty, de film van debutante Julia Leigh die tijdens de laatste editie van Cannes in première ging en deze zomer in de bioscoop zal verschijnen, speelt Emily Browning wederom de hoofdrol. Waar Baby Doll de verpersonificatie is van het Lolita-achtige meisje, markeert het engelachtige hoofdpersonage in Sleeping Beauty juist de grens van het geobjectiveerde meisje. Hoewel penetratie uit den boze is, zal ze in een gedrogeerde toestand dienen ter vervulling van de meest onuitsprekelijke seksuele verlangens van quasi-impotente mannen in een lugubere setting die nog het meest doet denken aan Pier Paolo Passolini's versie van 120 dagen van Sodom.

Haar ultieme passiviteit maakt haar daarmee tot ‘het gat’, de passieve en ontvankelijke rol die de vrouw volgens de franse filosoof Jacques Derrida altijd zal moeten spelen. Er rust echter een taboe op het binnengaan van de vrouw. De vrouw is een visuele obsessie en een verlangen dat nooit bevredigd kan worden. Daarmee wordt de scheiding tussen de impotente mannen in de film en de ‘impotente’ toeschouwer opgeheven. Beiden kunnen immers niet tot handelen overgaan: Leigh laat zien dat het filmpubliek net zo pervers is als de voyeuristische mannen.

Hoewel meisjes in fictie zich steeds vaker ontdoen van het juk van de scopofiele blik, zullen ze altijd hun historische betekenis met zich mee moeten slepen. Het komt soms geforceerd over om meisjes juist niet die rol te laten vervullen. Meisjes blijven dus boven alles actiehelden in hun psychologische strijd tegen de objectificatie. En er is niets mis mee om daar deze zomer eens lekker voor te gaan zitten.

Daan Oostveen (Eindhoven, 1985) is filosoof en literatuurwetenschapper. Hij woont en werkt in Gent als docent, blogger en kunstcriticus.

Mail

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen