Asset 14

Kaufman vs. Goliath

Charlie Kaufman en Michelangelo Merisi da Caravaggio. Hollywood, 2002 en Italië, 1610. Celluloid film en canvas. Het lijkt misschien stug, maar Basje Boer ziet overeenkomsten tussen de postmoderne komedie Adaptation (met een dikke, kalende, ineengedoken Nicholas Cage) en een vierhonderd jaar oud schilderij over het nog veel oudere verhaal van David en Goliath.

Het beeld is zwart. Op de geluidsband horen we een monoloog; een waterval van twijfel, angst en fatalisme. "Ik zou gelukkiger zijn als ik niet alles uitstelde. Het enige wat ik doe, is op mijn dikke reet zitten. Ik zou gelukkiger zijn als mijn reet niet zo dik was." Dan komt een filmset in beeld, gefilmd in de schokkerige beelden van een making of. "On the set of 'Being John Malkovich', Summer 1998" lezen we. De hoofdrolspeler ("John Malkovich, Actor") spreekt cast en crew toe. Zijn natuurlijke zelfvertrouwen staat in schril contrast met de dieponzekere woorden die we eerder hoorden. De woorden werden gesproken door "Charlie Kaufman, Screenwriter", die nu wat rondscharrelt op de set. "Jij daar, je bent in beeld. Ga van de set af." Charlie Kaufman doet wat hem wordt gevraagd. Tot zover zijn rol in de making of van de film die hij zelf heeft geschreven.

De openingsscène van Adaptation (2002) wordt pas echt interessant als je weet dat het hier om de geënsceneerde werkelijkheid gaat. Er is in de zomer van 1998 inderdaad een film opgenomen die Being John Malkovich heet. En degenen die ervoor verantwoordelijk waren, zijn dezelfde mensen die nu achter Adaptation zitten. Regie: Spike Jonze, script: Charlie Kaufman. Iedereen in dit mockumentary-fragment speelt zichzelf. Behalve Charlie Kaufman, die wordt gespeeld door Nicolas Cage. Een dikke, ineengedoken, kalende Nicolas Cage.

Illustratie: Liesbeth de Feyter

Zoals Adaptation met gemak "vier miljard en veertig jaar" teruggaat in de tijd om te laten zien hoe de mens - en vervolgens Charlie Kaufman - op aarde belandde, zo rewind ik net zo makkelijk naar het Italië van 1610. Na twee jaar op de vlucht te zijn geweest, keert de van moord verdachte schilder Caravaggio terug naar Rome, waar de paus hem pardon heeft verleend. Naar verluidt heeft hij een zoenoffer bij zich, het schilderij David met het hoofd van Goliath. Het Bijbelse duel tussen de jongen David en reus Goliath eindigt in een overwinning voor de underdog, met Goliaths hoofd als prijs. Echter, de verzwakte Caravaggio sterft voordat hij de kerk zijn schilderij kan aanbieden.

Gehavend, gekneusd en ontzield

Dat er een verband zou zijn tussen Adaptation, Charlie Kaufmans postmoderne sprookje uit het nieuwste millennium, en David met het hoofd van Goliath, het schilderij dat wordt beschouwd als Caravaggio's laatste, lijkt op z'n zachtst gezegd stug. Toch zijn er overeenkomsten. De meest voor de hand liggende: beiden zijn zelfportretten. De kop die hier in Davids hand bungelt, is gehavend, gekneusd, ontzield en doortrokken van één enkele emotie: schaamte. En toch herkennen we er een bekende in: Caravaggio zelf.

Kaufmans zelfportret is grappig, sardonisch, slim - maar is het ook eerlijk?

Was het anno 1610 gewoon om je op een zelfportret als mythisch of Bijbels figuur af te beelden, anno 2002 doet Kaufman het omgekeerde: hij vermomt zijn hoofdpersoon als zichzelf. Als was het een paspop, kleedt hij zijn personage in zijn naam, zijn beroep, zijn uiterlijk. Maar krijgen we ook de binnenkant van Charlie Kaufman te zien? Of is de paspop hol? Kaufmans zelfportret is grappig, sardonisch, slim - maar is het ook eerlijk? En is het wel een zelfportret? Door zich in zijn film op te voeren als een scenarioschrijver die zich in zijn film opvoert als een scenarioschrijver (et cetera, et cetera) portretteert Kaufman niet alleen de maker maar tevens het portret zelf. Waar Caravaggio's schilderij een zelfportret is, daar is Adaptation een zelfportret van een zelfportret; een film over zichzelf.

In Slate Magazine's recensie van Adaptation duikt het mooie Engelse woordje "self-loathing" op. En ook kunsthistoricus Timothy Wilson-Smith spreekt van een "element of self-disgust" als hij de walgende blik beschrijft die David in het schilderij van Caravaggio op Goliath werpt. Vreemd, op Wikipedia wordt diezelfde blik omschreven als "strangely sorrowful" en een andere historicus leest er het besef in dat er geen ontsnappen is aan het noodlot. Wat er ook in Davids ogen te lezen is, het heeft niets te maken met de triomf van een overwinnaar.

Nederigheid doodt trots

Caravaggio's schilderijen spelen vaak contrasten tegen elkaar uit: vers tegenover bedorven, jong tegenover oud, lelijk tegenover mooi, heilige tegenover zondaar. Hier lijkt hij Goliaths schuld te contrasteren met Davids onschuld. David is geschilderd in een houding die we vereenzelvigen met gerechtigheid: die van Vrouwe Justitia. Op zijn zwaard lezen we een reeks letters die verwijst naar het Latijn voor "nederigheid doodt trots". Maar ook David is nederig in het bijzijn van de dood: wat ik in zijn ogen zie, is medelijden. Dit gevecht kent geen winnaars.

Inderdaad, Adaptation is heel tevreden met zichzelf, het is zo'n film die zichzelf gelijk geeft. Niks zelfspot.

Ook Kaufman ruilde trots in voor nederigheid. Zijn gelijknamige personage in Adaptation is onaantrekkelijk om vele redenen, waarvan onzekerheid waarschijnlijk de voornaamste is. Toch bekruipt je het gevoel dat Kaufmans zelfspot een trucje is. Lees je voorbij het woordje "self-loathing" in de eerder genoemde recensie in Slate Magazine dan lees je dat deze criticus de film niet alleen "full of self-loathing" vindt, maar ook "pleased with its own cleverness": een curieuze tegenstelling. "Do I have an original thought in my head?" is de vraag waarmee Kaufman zijn film opent. Grappig. Maar waarom? Grappig omdat Kaufman met Being John Malkovich net de meest originele komedie van de jaren negentig heeft afgeleverd. Is de kern van Kaufmans grap dan zelfspot? Of ironie? Inderdaad, Adaptation is heel tevreden met zichzelf, het is zo'n film die zichzelf gelijk geeft. Niks zelfspot.

Caravaggio's schilderij

Want wat gebeurt er nou precies in Adaptation? Kaufman voert niet alleen zichzelf op maar ook een fictieve tweelingbroer, Donald, die óók scriptschrijver is. Waar Charlie intelligent en neurotisch is, daar is Donald simpel en sympathiek. Waar Charlie streeft naar integriteit en originaliteit, daar schrijft Donald zijn van uitgekauwde clichés vergeven scripts louter voor geld en roem. Hoe succesvoller Donald wordt, hoe meer Charlie worstelt met zijn eigen script, de verfilming van Susan Orleans non-fictieboek over John Laroche, een man die geobsedeerd is door een bepaalde orchideesoort. Charlie besluit die worsteling in zijn scenario te schrijven, hetgeen de film oplevert waarnaar we zitten te kijken. Want ja, Susan Orlean, John Laroche, het boek The Orchid Thief: ze bestaan allemaal echt.

Een verdronken hoer als Maria

Het vermengen van echt en niet-echt noemen we graag postmodern maar kent in andere vorm een wat langere geschiedenis. Caravaggio haalde net zo graag de werkelijkheid binnen in zijn schilderijen. Tegen de mode - en de wens van de kerk - in combineerde hij de verhalen uit de Bijbel met het leven van de straat, een plek waar hij zelf al te bekend mee was. Notoire straatlui stonden model voor heiligen, een verdronken hoer werd afgebeeld als de dode Maria. Caravaggio's schaduwrijke schilderijen zijn één en al passie, overgave en bloedvergieten. Van heiligen maakte hij echte mensen, vieze voeten en al.

Zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde één en dezelfde zijn, zo vormen David en Goliath samen Caravaggio.

Het intellect van Charlie Kaufman versus de hartstocht van Caravaggio; David de rechter versus Goliath de veroordeelde; principiële Charlie versus sell out Donald; echt versus kunst. Dit is een verhaal van tegenpolen; tegenstanders zelfs. Maar - hoed je voor de twist ending. Zoals Dr. Jekyll en Mr. Hyde één en dezelfde zijn, zo vormen David en Goliath samen Caravaggio. Het zelfportret dat hij schilderde, toont het slagveld van een innerlijke tweestrijd.

Plotwending!

Ook Charlie en Donald lijken één en dezelfde. Maar dan: plotwending! Het slot van Adaptation is een typisch "Hollywood ending", inclusief de overwinning van een obstakel, de grootse ontknoping en de levensles. Dat het een bar slecht einde is, bewijst alleen maar Kaufmans punt: Hollywood is stom. Lees: Donald is stom. Donald blijkt geen onderdeel van Charlie maar de personificatie van hoe Hollywood Charlie graag zou zien: gespeend van intelligentie en integriteit. Meer dan een zelfportret is Adaptation een dikke middelvinger. Want Kaufman laat niet zozeer zichzelf zien, hij zet Hollywood te kijk. Hoe onaantrekkelijk en neurotisch ook, vergeleken bij zijn opdrachtgevers is hij cool. Terwijl Caravaggio het meest kwetsbare stukje van zijn ziel laat zien, verstopt Kaufman zich achter een ander. Vanuit die positie is het inderdaad makkelijk om een middelvinger op te steken.

-

Basje Boer (1980) studeerde fotografie aan de Gerrit Rietveld Academie. Haar debuut Kiestoon, een bundel korte verhalen, verscheen in 2006 bij De Arbeiderspers. Sindsdien schrijft ze fictie en non-fictie voor een veelheid aan tijdschriften. Ze runt ook een Kino Korner.

Mail

Liesbeth de Feyter studeerde schilderkunst en beeldverhalen aan Sint Lucas in Brussel. Ze werkt als freelance illustrator en striptekenaar en maakt poëtische beelden met een luguber kantje.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen