In februari introduceerde Hard//hoofd het interdisciplinaire videoproject Empire van filmmakers Kel O’Neill en Eline Jongsma, waarin zij de sporen van het Nederlandse kolonialisme in vijf voormalige V.O.C.-handelscentra documenteren. Het eerste deel van Empire speelt zich af in Sri Lanka. Voor het tweede deel, waarvan hier een preview te zien is, reisden de filmmakers af naar Indonesië. Daar filmden ze Permadi, die met de “Niederlande Kampfgruppe” een Nederlandse divisie van de Waffen SS simuleert en Yaakov, die zich dankzij zijn Nederlands-joodse afkomst heeft bekeerd tot het in Indonesië niet erkende jodendom.
Hun verblijf in Sri Lanka was het startpunt van het Empire-project, vertelt Eline. Op zoek naar de laatste overblijfselen van Nederlands kolonialisme ontdekten ze de Burghers, een etnische minderheidsgroep die tot hun grote verbazing dezelfde genetische opmaak had als de Nederlands-Indiërs.
Eline: “Ik was overdonderd, ik had er geen idee van dat zij bestonden.”
Kel: “In sociologie heb je de termen ‘gemarkeerd’ en ‘ongemarkeerd’ om aan te geven of een fenomeen wel of niet uitvoerig is bestudeerd. Er is al veel geschreven over gemengd ras en koloniale nakomelingen, maar van de Burghers hadden wij nog nooit gehoord. Voor al onze verhalen zoeken we naar relatief ongemarkeerde onderwerpen, of dingen die op een nieuwe manier aan het voetlicht gebracht moeten worden.”
Bekijk de preview van deel II en het interview met Permadi
Opmerkelijk aan de personages in het Indonesië-segment is hun bewonderende kijk naar de voormalige kolonisator. Permadi en Yaakov verheerlijken Nederland en beschouwen de Westerse cultuur als superieur.
“Een belangrijke verklaring voor die verheerlijking is economische macht,” zegt Eline. “Maar wat mij opviel, en dat vond ik nogal verontrustend, is dat alle Indonesiërs die wij ontmoetten - jong, oud, man of vrouw, van welke klasse ook – ze willen allemaal blank zijn. Dat betekent niet per se dat ze Europees willen zijn, het gaat om huidskleur. Hoe witter je bent, hoe mooier je bent.”
Kel: “Een van de dingen die we met dit stuk willen laten zien is dat degenen die de Waffen SS nadoen tot op zekere hoogte Europa benijden, en dat is een direct gevolg van de Europese bezetting. Je hebt het in principe over een groep mensen die de ergste criminelen uit de geschiedenis van Europa verheerlijken, uitsluitend om het feit dat zij, de Nazi's, Europees zijn en daarom meer ‘geavanceerd’. Dat geloven ze omdat hun kolonisators ze dat eeuwenlang hebben bewezen met hun kracht. Het idee is dat ze wel meer geavanceerd moeten zijn, omdat ze een pistool hebben waarmee ze anderen gewas laten oogsten. Die mentaliteit ging niet zomaar weg toen de kolonisten vertrokken.”
Bekijk de journalistieke reportage over Yaakov
(geen onderdeel van de definitieve versie van het Empire project)
Yaakov en Permadi hebben allebei een beeld van Nederland dat ze proberen na te doen?
Kel: “Voor beide mannen is het een rollenspel en beiden zijn selectief in hun voorkomen.”
Eline: “En in de identiteit die ze zich aanmeten. Voor allebei is hun uniform iets dat verder gaat dan de synagoge of het trainingsveld. Het is iets waarmee ze leven en waar ze duidelijke ideeën over hebben.”
Kel: “Dat komt gedeeltelijk voort uit het ongemak dat ze ervaren met hun Indonesische identiteit.”
Is de manier waarop Yaakov en Permadi naar hun oude kolonisator kijken exemplarisch voor Indonesië, of zijn zij de uitzondering op de regel?
Kel: “Dat zie je vanzelf als je in Indonesië de televisie aanzet. Nederlandse afstammelingen runnen de entertainment industrie, omdat eenlichte huid hier aantrekkelijker wordt gevonden. Veel modellen, acteurs en zelfs grote regisseurs en schrijvers hebben Nederlands bloed. Een vriend zei tegen Eline: ‘Als je wat langer zou blijven had je een grote actrice kunnen zijn. Drie maanden en ze hadden je ontdekt.’”
Eline: “Maar aan de andere kant koestert men ook wrok tegen het Westen en tegen Nederlanders. Die twee kanten bestaan tegelijk. Dat zie je ook in het geval van Yaakov en Permadi.”
Kel: “Zijn Yaakov en Permadi representatief voor het land als geheel? Ja. Maar voor het hele land? Nee. Ze zijn representatief voor een enkel fenomeen dat ons opviel en dat wij hebben uitgelicht.”
Op jullie blog vertellen jullie over de Nazi-manie in Indonesië. Jullie kwamen afbeeldingen van Hitler en het swastikasymbool tegen op stickers, t-shirts en zelfs auto’s. Waar komt dit fenomeen vandaan?
Eline: “Er zijn verschillende redenen voor. De eerste is dat Indonesië een islamitische natie is en tegenstander van Israël. Dankzij Hitlers acties in de Tweede Wereldoorlog wordt door sommige jongeren geconcludeerd dat hij daardoor tegen een land als Israël zou zijn geweest. Daarnaast is het vergelijkbaar met het dragen van een Chinese communistische vlag op je tas. Je denkt dat het cool en opstandig is en vergeet de eigenlijke betekenis. Voor Indonesiërs is de Holocaust heel ver weg. Een andere vreemde reden voor de Nazi-manie is dat Indonesië in de jaren zestig met veel moeite de communistische partij heeft bestreden. En Hitler vocht tegen het communistische Rusland.”
Heerst er in Indonesië veel nostalgie over de Nederlandse koloniale tijd onder degenen die dat nog meegemaakt hebben?
Eline: “Absoluut. Er heerst veel nostalgie.”
Kel: “Een Chinees-Amerikaanse vriend vertelde ons een verhaal over zijn Indonesische grootmoeder, die Nederlands had gesproken toen ze opgroeide. Toen ze op haar sterfbed lag in Soerabaja en steeds meer in de war raakte, begon ze Nederlands te praten. Dus ze sprak de taal van haar kolonisator terwijl ze stierf. Dat is voor mij het meest hartverscheurende nostalgische verhaal dat ik ooit heb gehoord, want ze stierf eigenlijk in een land dat niet meer bestond. Hoewel ze het grootste deel van haar leven in onafhankelijk Indonesië had gewoond, ging ze op haar sterfbed terug naar Nederlands-Indië.”
Hoe hebben haar kinderen en kleinkinderen dat ervaren?
Eline: “Het is voor hen allemaal een beetje vreemd. De familie is later naar de V.S. verhuisd en onze vriend is Amerikaans. Etnisch gezien is hij Chinees, zijn familie komt uit Indonesië en hijzelf is Amerikaan. Hij was geloof ik wel nieuwsgierig, maar hij heeft helemaal geen sentimentele band met Nederlands-Indië. Het is ook niet iets waar de generatie van zijn grootouders over spreekt. Mijn grootmoeder heeft het er ook nooit over. Het is pijnlijk. Pijnlijke herinneringen aan een pijnlijk verleden.”
Kel: “Ook politiek ligt het gevoelig. Men is snel bang om het verkeerde te doen of te zeggen.”
Dat laatste bleek toen BPPI, de eerste locale partner van het project, en de culturele afdeling van de Nederlandse Ambassade in Jakarta, een potentiële financier, beiden afhaakten nadat duidelijk werd dat de film over een joodse Indonesiër zou gaan. De afwijzing werd gedaan op basis van ‘gevoelige onderwerpen.’ Ondanks dat er in de correspondentie nergens specifiek werd gerefereerd aan Yaakov of het jodendom, was het voor de filmmakers duidelijk dat deze beslissing was genomen uit angst voor reacties van islamitische fundamentalisten.
Eline: “Ik snap wel dat sommige dingen gevoelig liggen. Religie is heel belangrijk in Indonesië. Het was vast moeilijk voor een Nederlandse diplomaat om dit project onder ogen te krijgen, want als Nederlander wil je niet antisemitisch lijken. Maar de onprofessionele houding van de betreffende instellingen zat ons dwars. Het besluit om een kunstproject niet tentoon te stellen voordat het gemaakt is, is vrij extreem. Ook bleek later dat BPPI en de Ambassade onderling over ons gecorrespondeerd hadden en min of meer samen hadden besloten ons te laten vallen. Daardoor werd het uiteindelijk meer een principiële dan een financiële kwestie. Het geeft wel een interessant kijkje in de diplomatieke relaties tussen Nederland en Indonesië.”
Voelt filmmaken door dit voorval meer als een politieke bezigheid?
Eline: “Ik wil politiek niet schuwen. Wat we nu in India maken heeft ook een controversieel tintje. We kiezen het niet omdat het politiek is, maar omdat het interessant is, binnen ons project past. Dat je ergens over spreekt betekent niet meteen dat je politiek bezig wilt zijn. Het begint met nieuwsgierigheid naar een onderwerp.”
Bekijk de journalistieke reportage over de Burghers in Sri Lanka
(geen onderdeel van de definitieve versie van het Empire project)