Asset 14

The Knife versus de luisteraar

Het nieuwe album van The Knife ligt sinds twee maanden in de winkel. Melle draaide Shaking the Habitual grijs en zag in Berlijn hoe de band het publiek tegelijkertijd bevecht en verleidt.

Over weinig acts is de afgelopen maanden zoveel geschreven als over The Knife. In april bracht dit Zweedse elektronicaduo, bestaande uit broer en zus Karin en Olof Dreijer, hun vierde album uit. Shaking the Habitual bleek een elektronisch monster van maar liefst 96 minuten, dat unaniem werd geprezen in de pers. Over de tournee die het album vergezelde waren de meningen verdeeld: verontwaardigde en spottende reacties klonken net zo hard als gejubel en lovende woorden.

De afgelopen twee maanden luisterde ik veelvuldig naar Shaking the Habitual. Ook zag ik de liveshow op 11 mei in een bomvolle Colombiahalle in Berlijn. Één ding was daarbij duidelijk: zowel op het album als tijdens de tour streeft The Knife ernaar om een radicale esthetiek en scherpe politieke boodschap aan een groot publiek te verkopen. Om dat voor elkaar te krijgen, moesten ze een middenweg zien te vinden tussen commercie en autonomie. Dat zoiets nog niet zo eenvoudig is, laat het verschil tussen het overdonderende album en de problematische liveshow duidelijk zien.

Avant-garde commodity

Hoe moeilijk het is om kunst en kritiek met elkaar te verbinden, beschreef de Duitse filosoof Theodor Adorno al in het midden van de twintigste eeuw met het duivelsdilemma van de ‘cultuurindustrie.’ Hij beschrijft hoe kunst en markt onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Sinds kunstenaars vanaf de late achttiende eeuw niet meer afhankelijk zijn van de gunsten van een koning, paus of mecenas, zijn ze overgeleverd aan de grillen van de markt. In de ‘cultuurindustrie’ wordt kunst onverbiddelijk omgevormd tot makkelijk te verhapstukken koopwaar. Adorno onderzoekt de mogelijkheden die een kunstenaar ondanks deze situatie heeft om te voorkomen dat zijn werk verwordt tot wezenloos consumptiegoed.

Anders dan vaak wordt gedacht was Adorno niet van mening dat er een keuze bestaat tussen het opereren ‘binnen’ of ‘buiten’ het marktsysteem. Er is geen ‘buiten’ het systeem. Kunstenaars hebben, volgens Adorno, de keuze om hun positie als koopwaar kritiekloos te accepteren of om kunst te maken die steeds probeert kritisch en zelfreflexief met die positie om te gaan. Het lastige van Adorno’s analyse is alleen dat hij kunst van de tweede categorie weinig overlevingskansen toedicht. Om kritisch te zijn, is het volgens hem noodzakelijk om radicaal autonoom te blijven. Daardoor is het helaas onvermijdelijk dat je werk aan het grote publiek voorbij gaat.

Illustratie: Siard Bijkersma

Maar waar Adorno geen tussenpositie duldde, introduceert musicoloog Richard Middleton in 1990 in zijn boek Studying Popular Music de term “avant-garde commodity” om aan te geven dat ook koopwaar soms de artistieke voorhoede kan vormen. Hij wil laten zien dat iets wat kritisch is, ook succesvol kan zijn, en vice versa. Waar de industrie er op uit is om elke afwijkende stem in te lijven en tot consumptiegoed om te vormen, proberen dergelijke kunstwerken steeds opnieuw een wankele balans te zoeken tussen commercie en subversie. Enerzijds doen ze hun best de zuigende kracht van de industrie te weerstaan en genoeg ruimte te houden voor kritische reflectie. Anderzijds draaien ze toch mee in de industrie om het contact met het grote publiek en de markt te behouden.

Van pastiche naar provocatie

Dit is precies wat The Knife op overtuigende wijze doet. Tekstueel liet eerste single ‘Full of Fire’ al weinig misverstand bestaan over waar het album om draait: het bevragen van rolpatronen, machtsstructuren en marktdenken. “Not a vagina / It's an option / The cock / Had it coming” zingt Dreijer-Anderson, en “Liberals giving me a nerve itch.” Weinig verhullende woorden. Maar met alleen teksten kom je er niet, want luisteraars, zeker in niet-Engelstalige landen, hebben meestal maling aan teksten. De muzikale invulling is daarom veel belangrijker. De grote troef van Shaking the Habitual is dat er, ondanks het complexe, dichtgesmeerde klankbeeld, ijzersterke songs met opzwepende beats en overtuigende melodieën op staan. Het album vormt op die manier een geslaagde middenweg tussen je publiek geven wat het verlangt en het tegelijkertijd in het gezicht slaan.

De carrière van The Knife kan worden gezien als een voortdurende radicalisering van hun muzikale idioom. Het tweede – en eerste internationaal succesvolle – album Deep Cuts is vooral een pastiche van foute synthesizers, botte beats en catchy melodieën. Het album is een dikke knipoog naar alles wat elektronische muziek tot platte pulp kan maken. Opvolger Silent Shout is al andere koek. Ook hier heersen synthesizers, maar de knipogen hebben plaatsgemaakt voor een unieke en licht verontrustend sound. Broer en zus Dreijer hebben zich de platte elementen van Deep Cuts dermate eigen gemaakt en vervormd dat van pastiche geen sprake meer is: dit is een onheilspellende, donkere trip. Maar hoe vernuftig en vernieuwend het klankbeeld ook is, het vertrekt nog wel overduidelijk vanuit bekend techno-terrein.

Op Shaking the Habitual zet de groep de volgende stap. Het album klinkt nauwelijks als zijn voorgangers. Tijdens het maken ervan experimenteerde The Knife met het opnemen van jams op eigengemaakte instrumenten. Vervolgens werden deze opnames digitaal vervormt en bewerkt. Samen met de eigenzinnige stem van Karin Dreijer-Anderson staat het album daarom bol van vreemde klanken met een beklemmende zuigkracht. Het droombeeld van Silent Shout is veranderd in een hectische nachtmerrie. Harde percussie en dissonante akkoorden domineren en zelfs de vocalen zijn soms onherkenbaar vervormd.

Pompen of verzuipen

Zoals de band in een interview met Pitchfork verklaarde, zien zij het creëren van nieuwe geluiden als een manier om te ontkomen aan de gebaande en voorspelbare paden die in muziek en maatschappij de boventoon voeren; een manier om het publiek op te schudden, om te provoceren, om radicale ideeën aan te moedigen. De vervormde stem in 'Full of Fire', de nerveuze ritmes van 'Without You My Life Would Be Boring', of de ongebruikelijke songstructuur van 'A Cherry On Top' zijn allemaal manieren om de luisteraar te verwarren en scherp te houden. Maar juist omdat niet alles uit het lood geslagen is, juist omdat het bij vlagen ook herkenbaar en vertrouwd klinkt, is het zo doeltreffend en aanstekelijk. Juist omdat je mee kan zingen en er op kan dansen komt de boodschap aan. Als de oren op die manier optimaal gespitst zijn, wordt zelfs het twintig minuten durende middenstuk 'Old Dreams Waiting To Be Realized' – een lang uitgesponnen, broeierige soundscape, zonder noemenswaardige opbouw – een logische onderdeel van het album.

Illustratie: Siard Bijkersma

De titel Shaking the Habitual is ontleend aan een uitspraak van de Franse filosoof Michel Foucault. “Het werk van een intellectueel,” zegt hij, “is om steeds opnieuw dat wat wordt voorgesteld als vanzelfsprekend te bevragen, de mentale gewoontes van mensen – de manier waarop ze dingen doen en denken – te verstoren, dat wat vertrouwd en geaccepteerd is te verdrijven en de regels en instituties opnieuw te onderzoeken.” Voor The Knife zijn niet de woorden in het tekstboekje of de toelichting in een interview, maar de klanken zelf, lichamelijk en tastbaar, het middel om dat te bewerkstelligen. Ze brengen het lichaam in beweging, doorbreken vastgeroeste verwachtingen en nodigen daarmee uit om buiten het alledaagse te denken.

Om met dubstep-DJ en academicus Steve Goodman, auteur van Sonic Warfare, te spreken: de klank wordt een wapen, een krachtveld waarin je wordt opgenomen en waardoor je onvermijdelijk wordt opgeslokt. Je ontkomt niet aan de spanning en het ongemak waarvan The Knife je deelgenoot wilt maken. Dit is geen achtergrondmuziek. Het is pompen of verzuipen.

Aanstekelijke plaagstoten

Na zo’n overrompelend album waren mijn verwachtingen van de show in Berlijn hooggespannen, maar het mag eigenlijk geen verrassing meer heten dat The Knife ook op het podium probeert die verwachtingen te doorbreken en het publiek aan het denken te zetten. Met de liveshow trekt de groep de uiterste consequenties uit de inhoudelijke lijn van Shaking the Habitual. Gedurende anderhalf uur wordt er gespeeld met de verwachtingen van het publiek. In de eerste twee nummers lijkt het er nog op dat er, in ieder geval gedeeltelijk, live wordt gespeeld. Vanaf nummer drie wordt duidelijk dat dit niet het geval is: de instrumenten worden van het podium gedragen, de show verandert in een soms knullige choreografie. 'Wrap Your Arms Around Me' wordt door maar liefst negen mensen geplaybackt. Het blijft onduidelijk of er überhaupt één van hen live zingt. Halverwege de set is het podium zelfs helemaal leeg: alleen de lichtshow ‘vult’ het podium. Het aanvankelijk dolenthousiaste publiek in de Colombiahalle raakt verdeeld. Fascinatie en frustratie vechten om voorrang.

Op de meest geslaagde momenten zag ik in de show verwijzingen naar de hoogtijdagen van de techno, toen ‘rave’ nog een subcultuur was waarin individualisme en hiërarchie taboe waren en de DJ niet belangrijker was dan duizenden dansende bezoekers. “Perhaps techno-rave puts an end to nearly four-hundred years of the great European bourgeois individual in music” schreef musicoloog Philipp Tagg in een artikel uit 1994, en het is dàt gevoel waar The Knife naar verwijst met die knullige, maar soms toch aanstekelijke dans-act en de weigering van Karin en Olof om als bandleiders naar voren te treden.

Illustratie: Siard Bijkersma

In ‘Stay Out of Here’ playbackten twee groepsleden als echte rocksterren het nummer. Als een soort droste-effect stonden ze op een podium-op-het-podium, terwijl de overige groepsleden met de rug naar het echte publiek hun ‘idolen’ adoreerden. De boodschap was duidelijk: ook de ooit zo idealistische techno is sinds Tagg’s mooie woorden ten prooi gevallen aan de logica van de muziekindustrie, die haar kritisch potentieel vakkundig onschadelijk wist te maken. Dance-acts en DJ’s zijn inmiddels onverbiddelijk rocksterren geworden en de traditionele orde is hersteld.

Belerende concepten

Dergelijke podiumbeelden waren geslaagde, uitdagende plaagstoten die vastgeroeste ideeën bekritiseren. Op andere momenten werden mijn geduld en goede wil en dat van de vele duizenden andere bezoekers wel erg op de proef gesteld. De show zaaide bij mij vooral twijfel over de noodzaak om je ideeën op deze belerende manier aan je publiek op te dringen. Je kan je afvragen hoeveel je als act van je publiek kan en moet vragen. Met een concerttour die binnen enkele uren is uitverkocht, heb je natuurlijk een prachtig podium om je ideeën met je publiek te delen, maar ook een verplichtingen tegenover al die mensen die een duur kaartje hebben gekocht. Misschien niet om precies te doen wat zij verwachten, maar toch wel om hen te vermaken en in ieder geval om hen niet grandioos teleur te stellen.

Juist de balans die op de plaat zo goed getroffen werd – tussen provocatie en verleiding – werd met de liveshow uit het oog verloren. Het begin van Foucaults citaat, waaraan de titel van het album werd ontleend, luidt niet voor niets: “Het werk van een intellectueel is niet het vormen van de politieke wil van anderen.” Dat is precies waarin The Knife op het podium over de schreef ging. Waar de plaat op doeltreffende wijze ontregelt, zonder een politieke boodschap door je strot te duwen, werd het er live allemaal erg dik bovenop gelegd. Daarmee gooiden ze het kind weg met het badwater, want als opvattingen je op die manier worden opgedrongen, boeten ze onherroepelijk aan kracht in. Dan is die overrompelende overtuigingskracht van klank effectiever.

Mail

Melle Kromhout

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen