Asset 14

Zes tekenlessen en een hedendaags klooster

Floris is in Berlijn voor zijn promotieonderzoek. Hij leest in de U-Bahn en dwaalt door de straten met zijn schetsblok. Vanuit een soort hedendaags klooster kijkt hij terug naar hoe hij hier is gekomen.

Ik lees in de U-Bahn. Er is weinig anders te doen. Het is een kwartier naar het Haus der Festspiele, een half uur naar Potsdammer Platz, drie kwartier naar Hamburger Bahnhof. Meestal lees ik, zoals gebruikelijk, vakliteratuur. Maar de eerste dagen in Berlijn las ik Six Drawing Lessons van William Kentridge; het zijn de lezingen die Kentridge gaf in Harvard terwijl hij bezig was met de multimediale installatie The Refusal of Time.

In Six Drawing Lessons probeert Kentridge, in woord en beeld, zich rekenschap te geven van hoe hij als kunstenaar met het beladen Zuid-Afrikaanse verleden omgaat. Hij vraagt zich aan het begin af wat hij als kunstenaar eigenlijk over geschiedenis te melden heeft, en zijn antwoord zit ergens verscholen in een passage die ik niet terug kan vinden: recht doen aan de kakafonie van de ervaring. Historische verbanden en associaties waaieren alle kanten op, en The Refusal of Time vangt dat in een indrukwekkende maalstroom van beelden. Het was de eerste keer dat ik als historicus jaloers was op een kunstenaar.

"Het hoofd van een Florentijnse edelman is veranderd in dat van een brandwonden-
slachtoffer."

Meestal heb ik mijn schetsblok bij me. Dat is mijn manier om beter te kijken. Lang vertelde ik mezelf dat ik in vreemde steden moest kijken alsof ik het allemaal moest onthouden; tegenwoordig teken ik het na. Al zolang als ik me kan herinneren heb ik een preoccupatie met ‘schuldig landschap’: plekken die door de geschiedenis besmet zijn. Wat dat betreft zit ik goed in Berlijn. De stad is een monument voor zijn verdwenen zelf. Zelfs in het centrum zijn grote kale plekken, alsof het een kwart eeuw na de val van de muur nog altijd niemandsland is.

In mei 1945, enkele dagen na de capitulatie, ging het deel van de Berlijnse museumcollecties dat was opgeslagen in de Flakturm Friedrichshain in vlammen op. Van honderden schilderijen resteren alleen de foto’s, sommige beelden zijn uit de puinhopen naar boven gekomen als verminkte lichamen. Het Bode-museum wijdt er op dit moment de tentoonstelling Das Verschwundene Museum aan. Het merendeel van die doeken en beelden had me weinig gedaan als ze niet verdwenen of verminkt waren. De levensgrote foto’s daarentegen, maken pijnlijk duidelijk dat je niet meer naar de details en de textuur kunt kijken. Het hoofd van een Florentijnse edelman is veranderd in dat van een brandwondenslachtoffer.

Illustratie: Floris Solleveld

Waste Land

Ooit las ik boeken wel vijf keer. Wat ik in de vorige eeuw heb gelezen, is me dan ook beter bijgebleven dan daarna. Er gaat geen dag voorbij dat ik niet aan een roman van Thea Beckmann denk, hele rijtjes jaartallen zijn in mijn hoofd gegrift door de Sesam Atlas voor Wereldgeschiedenis, tientallen Donald Duck-pockets en de Dune-boeken van Frank Herbert raak ik ook niet meer kwijt.

Tijdens mijn Eerste Romantische Periode – de jaren voor en na de eeuwwisseling – klampte ik me vast aan de gedichten van T. S. Eliot en Rainer Maria Rilke alsof het mantra’s waren, en las Ulysses in een zomer dat ik de slaap niet kon vatten. Een jaar lang heb ik erbij gelopen als een soort Stephen Dedalus, met een donkere jas en een vilten hoed in Quartier Latin-stijl. Nog altijd kan ik The Waste Land uit mijn hoofd voordragen.

"Mijn Grote Romantische Bevliegingen werden allengs een Publieke Slechte Grap"

Die ervaring houdt natuurlijk ergens op. Mijn Grote Romantische Bevliegingen werden allengs een Publieke Slechte Grap en nadat je met zoveel Sturm und Drang de grote modernistische klassiekers hebt doorgeploegd, blijft er weinig over dat zich daar mee kan meten. Na mijn twintigste heb ik nauwelijks meer romans gelezen en ontdek ik hooguit sporadisch nog wel eens een dichter die me aanspreekt.
Dat er een flinke dosis intellectuele zelffelicitatie in die leeservaring zat, daarvan was ik me destijds terdege bewust. Pas later stelde ik vast dat er ook een vrij banaal sentiment meespeelde. Stephen Dedalus uit Ulysses, en vooral Adrian Leverkühn uit Dr. Faustus zijn intens eenzame figuren. De poëzie van Eliot en Rilke is gedrenkt in eenzaamheid.

2326 kilo boeken

Mijn vader hamsterde boeken. Behalve drinken en bijstand trekken deed hij verder niet veel. Naarmate hij dikker en slonziger werd, las hij ze steeds minder en kocht er meer. Nadat hij alle wanden van zijn huiskamer gevuld had, bracht hij ze onder in zijn slaapkamer, de logeerkamer, de gangkast en uiteindelijk op de vloer. Tegen de tijd dat de alcohol zijn brein had verwoest en hij in verwarde staat van straat werd geschraapt, kwamen de stapels boeken tot in de keuken. Ik heb geprobeerd om er zoveel mogelijk weg te geven of te verkopen, en er zelf zo’n honderd gehouden, maar uiteindelijk bleef er niks anders over dan de boedelruimer inschakelen.

2326 kilo aan boeken is naar de versnipperaar gegaan.

Er is een foto van mijn vader als jongeman in rokkostuum, op straat in Nijmegen. Nijmegen is een familieziekte. Het witte ding in zijn hand is waarschijnlijk zijn propedeusebul; het jaar zou dan 1965 zijn en hijzelf twintig. Hij lijkt daar meer op mij dan op de man die ik gekend heb; je ziet op die foto niet dat hij maar 1 meter 65 was. Pas uitgemergeld op zijn sterfbed kwam dat gezicht weer terug, alsof ik naar mijn eigen dodenmasker keek. Eenmaal opgebaard en opgepoetst, in het pak dat ik voor hem had gekocht, was hij onherkenbaar en leek hij kleiner dan ooit. Het leek haast alsof we een pop begroeven in effigie.

'Leo in Nijmegen, ca. 1965'. Beeld: privé-collectie Floris Solleveld

Achteraf gezien waren er signalen dat zijn brein achteruit ging. Hij begon Harry Potter te lezen en nam een abonnement op NRC Next. Ik dacht dat het kwam omdat hij niks deed met zijn richtingloze belezenheid; ter compensatie grasduinde hij in de esoterie om zich extra intellectueel superieur te kunnen wanen. In het verzorgingstehuis, waar hij boeken op hun kop hield en hallucineerde over de Armada in de Sloterplas en de brandy van Henri Quatre, hield hij nog altijd tirades over domme en gemene HBO-ers.

Je zou mijn vader kunnen zien als de ontaarding van een vroegmodern geleerdheidsideaal, een laatmoderne versie van Casaubon uit Middlemarch. Ik heb er zelf ook een tik van meegekregen. Maar ik drink minder en doe meer.

Hedendaags klooster

Het instituut waar ik deze maanden verblijf is een combinatie van een klooster, een kasteel en een college in Oxford, maar dan hypermodern. Van buiten is het grijs beton, van binnen staal, hout en glas. De deuren gaan open met een keycard. Het is een vierkant gebouw met een binnenplaats en hoekpunten die ‘torens’ genoemd worden; de bibliotheek loopt onder het hele gebouw door en is verboden terrein voor bezoekers.
Inhoudelijk is het de plek waar ik moet zijn: nergens anders op de wereld is zoveel wetenschapshistorische kennis geconcentreerd. Maar vooralsnog verlang ik niet naar het kloosterleven.

Ik bestudeer veranderende geleerde idealen en praktijken omstreeks 1800. Dat betekent dat ik mijn dagen doorbreng tussen soms angstaanjagend dikke oude boeken in vier, zeven of twaalf delen. Allengs ben ik steeds meer op mijn onderzoeksobjecten gaan lijken: iemand die tussen Verlichting en Romantiek zwengelt, die nog altijd een soort alomvattende eruditie nastreeft, graag in goed gezelschap converseert met causerieën en bon mots, net iets te gereserveerd is om een geëngageerde intellectueel te worden, en die een verstokt celibatair bestaan leidt. Eigenlijk was ik dat alles al voor ik er aan begon. In die zin is mijn proefschrift zelfonderzoek.

Illustratie: Floris Solleveld

Dat alles past slecht in het academische bestel anno 2015. Mijn aandacht is altijd versnipperd tussen filosofie, geschiedenis, linguïstiek, kunst en journalistiek; Floris rijmt niet op focus. Rusteloosheid is mijn normale toestand - en ik vraag me af of ik ooit zou kunnen functioneren zonder.

Charles Baudelaire omschreef ooit het dandyisme als een ‘ascetische religie, veeleisender dan de strengste kloosterregel’, een voortdurende plicht tot aspirer à la sublime sans interruption. Ik ben maar een halve dandy en met de bijbehorende decadentie heb ik niet veel, maar verder vat die zin mijn ongemak met academia goed samen.

Een staat van resignatie

De U-Bahn is mijn connectie met het leven extra muros. In de villawijk Berlin-Dahlem - waar het Max Planck Institut für Wissenschaftsgeschichte gevestigd is - staat welgeteld één keurig rood geverfd anarchistisch huisje, op de binnenplaats van de universiteitsbibliotheek. De metrostations in Dahlem zijn Wilhelminische Jugendstilpaleizen.

Ook in het Berlijnse equivalent van Bloemendaal ontkom je niet aan de presence of the past: voor sommige villa’s liggen Stolpersteine. De Freie Universität is hier gebouwd omdat de Humboldt-Universität in Oost-Berlijn terechtkwam. In het gebouw naast het instituut heeft Heisenberg aan de Duitse atoombom gewerkt, en onderweg naar de hypermoderne Philologische Bibliothek stuitte ik op een in de oorlog kapotgeschoten villa die tot kunstkot getransformeerd was, de Ruine der Künste. Die was er al voordat Berlijn hip werd en gegentrificeerd raakte. In Dahlem valt niks te gentrificeren.

Bij het festival MaerzMusik kon je naar boeken luisteren. Boeken die, in navolging van Fahrenheit 451, door acteurs uit hun hoofd waren geleerd. Four Quartets van T. S. Eliot stond ook op de lijst: een serie lange, filosofische gedichten die hij twintig jaar na The Waste Land schreef. Helaas bevatten de Four Quartets, naast fantastische beschouwelijke passages, ook veel neoclassicistisch en/of religieus geouwehoer.

Four Quartets, via: Rare Books

Eliot beschrijft erin hoe hij zelf, na een flink getormenteerd en eenzaam bestaan, tot een soort half-mystieke resignatie komt. Wat hij er niet bij zegt is dat hij ondertussen reactionair en high society was geworden. Misschien had ik een boek moeten kiezen dat ik nog niet kende, maar het leek me des te toepasselijker om mijn eigen geheugen na te luisteren, en de gaten daarin. Dus koos ik Four Quartets, en luisterde een half uur toe hoe iemand anders gedichten voordroeg die ik zelf een half leven geleden had verslonden.

So here I am, in the middle way, having had twenty years —
Twenty years largely wasted, the years of l'entre deux guerres
Trying to learn to use words, and every attempt
Is a wholly new start, and a different kind of failure.

Daarna moest ik weg omdat het concert begon. Het leek teveel op een Betekenisvol Moment om dat daadwerkelijk te zijn. Al verkeer ik zelf ook op het moment wel in een staat van resignatie, ik ben beter op mijn plek in The Refusal of Time.

-----------------------------------------

Op 25 april opent in EYE de tentoonstelling 'William Kentridge: If we ever get to heaven'. Meer over Floris' onderzoek kun je hier en hier lezen.

Mail

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen