Asset 14

Het trieste einde van Antoine Court de Gébelin

Hij maakte science fiction van het vergelijken van talen en was de eerste die zich in de geschiedenis van Tarotkaarten verdiepte. Antoine Court de Gébelin was in alle opzichten een fascinerende figuur - niet alleen vanwege zijn geruchtmakende dood. Floris verdiepte zich in de Fransman.

Antoine Court de Gébelin, koninklijk censor en geleerde sensatie van het late Ancien Régime, stierf onder verdachte omstandigheden in Parijs op 12 mei 1784. In zijn laatste jaar had hij zich laten behandelen door de Weense wonderdokter Mesmer, en was uiteindelijk zelfs bij hem ingetrokken. Een mesmeristische behandeling houdt in dat het ‘dierlijk magnetisme’ van de patiënt gestimuleerd wordt met magneten en statische elektriciteit, soms in groepsséances rond een ‘mesmeristisch bad’. Op het moment van Gébelins dood stond het mesmerisme al ter discussie. In de voorafgaande maanden had Louis XVI twee commissies van de Académie des Sciences en de medische faculteit aangesteld om het dierlijk magnetisme te onderzoeken: op zichzelf een markant moment in de medische geschiedenis. De dood van zijn belangrijkste pleitbezorger kwam Mesmer dus erg slecht uit. Wat er gebeurd is, blijft onduidelijk.

Martelaar van Mesmer

Een mesmeristisch bad is een afgesloten vat met gaten om je handen in te steken, waar ‘gemagnetiseerde’ metalen staven in worden neergelaten. Ook in 1784 deed de combinatie ‘bad’, ‘elektriciteit’ en ‘plotselinge dood’ al wenkbrauwen fronsen; er verschenen dan ook spotliedjes over Gébelin als ‘martelaar van het magnetisme’. Op de Engelse wikipedia-pagina staat zelfs dat Gébelin dood in bad lag, ‘apparently of an electrically induced heart attack’. Toen eerst het rapport van de Académie des Sciences (waar o.a. Lavoisier, Benjamin Franklin en dokter Guillotin aan meewerkten) en daarna dat van de medische faculteit concludeerden dat het ‘dierlijk magnetisme’ puur op suggestie berustte, werd Mesmer de grond te heet onder zijn voeten. In 1785 verliet hij Parijs en verdween in de obscuriteit.

De dode was in meerdere opzichten een fascinerende figuur. Vanaf 1773 was Gébelin begonnen het negendelige, onvoltooide Monde Primitif comparée avec le Monde Moderne te publiceren, waarin hij de zelf-evidente, hiëroglyfische, universele oertaal der Ouden en de daarin vervatte wijsheid probeert te reconstrueren. In Daniel Roches Le Siècle des Lumières en Provence staat een kaartje van de verspreiding ervan: het gaat om meer dan 1000 exemplaren die in het hele land werden gelezen. Dat is tamelijk opmerkelijk als je bedenkt dat het om een negendelig werk in groot quarto met honderden platen gaat, en dat de boekenprijs vóór de uitvinding van houtpulppapier, stereotypiedruk en stoompersen verhoudingsgewijs 20x hoger lag; daar had je toch al een aardige koets van kunnen kopen. Louis XVI nam zelf 25 exemplaren af. Dat Gébelin het als protestant tot koninklijk censor had geschopt, en zo mede kon bepalen wat wel of niet gedrukt mocht worden, was op zichzelf al opmerkelijk; hij was in Zwitserland opgegroeid waar zijn vader als toonaangevende Hugenoot een ondergronds correspondentienetwerk runde. Bij de censuur zaten sowieso veel types die tegendraadse lectuur wel konden waarderen.

Science fiction?

Het grootste deel van Monde Primitif is gewijd aan taalvergelijking. In het eerste deel formuleert Gébelin een aantal principes voor grammaticale analyse, vergelijking en etymologie; in latere delen past hij dat toe op het Frans, Latijn, Grieks en Hebreeuws. Daarnaast pleit hij voor een economisch-historische reconstructie op ‘fysiocratische’ grondslag. Ook kijkt hij naar de geschiedenis van het alfabet, de structuur van de spraakorganen, mythologische patronen, munten, kalenders, en naar plaatjes (de oertaal bestaat immers uit pictogrammen), zoals de Tarot. Als je Gébelin googelt, stuit je dan ook op een vrolijke parade van Tarotistensites – hij was de eerste die zich serieus in de geschiedenis van het wicked pack of cards verdiepte, maar daarmee tevens degene die het in het occulte heeft getrokken als bron van ‘Egyptische wijsheden’.

Illustratie: Anna van Dooren.

Gébelins vergelijkende tabel van alfabetten is science fiction: hij stelt vast dat de letter ‘A’ lijkt op het Chinese teken voor ‘man’ en dat het Griekse woord voor ‘man’ ook met een A begint, zulk werk. Maar dat laatste uitgangspunt is niet onzinnig: het Hebreeuwse alfabet is echt gebaseerd op plaatjes van dingen die beginnen met de betreffende letter, en in het Egyptische alfabet – dat nog niet was ontcijferd – heb je hetzelfde, naast hiërogliefen die daadwerkelijk pictogrammen zijn. De vergelijking van oude alfabetten werd tegelijk in Göttingen beter gedaan in Büttner’s Vergleichungs-Tafeln der Schriftarten verschiedener Völker (1771-9), maar Gébelin verbindt er een interessanter verhaal aan. Zo ontwikkelt hij ook een soort taxonomie van taalfamilies, waarin hij als eerste ook niet-Europese talen meeneemt. Het is kortom wel te begrijpen dat Monde Primitif een sensatie werd: het is tegelijk duizelingwekkend erudiet, gewaagd en in de meeste opzichten up-to-date. Toen ik het voor het eerst las, was ik niet heel scherp en begon ik pas na een pagina of 95 over mijn hoofd te krabben: ergens aan het eind van de inleiding, waar hij betoogt waarom zijn project ‘niet kan mislukken’ en waarom het ‘volkomen transparant’ maken van de klassieke talen en teksten nog maar het minste voordeel van zijn aanpak is. Toen sloeg ik er Wikipedia maar eens op na en stelde vast: OK, die gast was wel echt maf.

Maar ook idiote ambities kunnen tot zinnige resultaten leiden. Het idee dat de ‘primitieven’ niet zo primitief zijn, is later belangrijk geweest in de taalkunde en de antropologie. Peter Stephen du Ponceau, de grondlegger van de vergelijkende studie van indianentalen, was op zijn 16e-17e secretaris van Gébelin voor hij naar Amerika trok om mee te vechten in de Onafhankelijkheidsoorlog. Zestig jaar later, in het boek waarin hij uiteenzet waarom de grammaticale structuur van indianentalen eigenlijk heel complex is, wijdt hij nog waarderende woorden aan zijn voormalige mentor.

Lijkschouwing

Tegen de tijd van zijn dood was de ster van Gébelin al aan het dalen. Na negen delen wilde de geleerde wereld wel eens zien waar die ‘zelf-evidente’ oertaal nou bleef, de verkoop van Monde Primitif liep terug, en doordat hij tegelijk ook een ‘museum’ (deels verzameling, deels vrijmetselaarsloge) opzette was hij feitelijk bankroet geraakt. Wat dat betreft kwam zijn dood op tijd.

Maar nu de hamvraag: is Gébelin daadwerkelijk per ongeluk geëlektrocuteerd? Ik heb er geen eenduidige aanwijzingen voor kunnen vinden. De Éloge de Court de Gébelin (1785) van zijn bewonderaar Comte d’Albon meldt dat hij ‘onder protest naar het huis van Mesmer gebracht werd, en daar binnen enkele uren stierf’; een medisch college uit hetzelfde jaar meldt dat 'M. de Gébelin meurt au baquet même', maar wel aan nierfalen. In latere beschrijvingen wordt soms alleen dat 'meurt au baquet même' overgenomen; de stellige bewering op Wikipedia komt waarschijnlijk uit een recente geschiedenis van de tarot. De enige monografie over Gébelin gaat uit van natuurlijke oorzaken, en vermeldt verder alleen dat zijn dood volgens een tijdgenoot “bijna evenveel ophef veroorzaakte als [de schandaalroman/opera] Figaro”. Robert Darnton en Dan Edelstein, twee toonaangevende auteurs op het gebied van onderstromen in de late Verlichting, gaan niet nader op de kwestie in.

Nu is het zo dat Mesmer, om zijn naam te zuiveren, autopsie heeft laten uitvoeren op Gébelin. Het autopsie-rapport maakt gewag van een ‘etterend, kanker-achtig gezwel in de neus en bovenlip’ en ‘tot driemaal de normale grootte opgezwollen nieren’. Klinkt aannemelijk. Jammer van het verhaal.

Dit stuk verscheen eerder op het wetenschapshistorische blog Shells and Pebbles.

Floris Solleveld is Hard//hoofd-redactielid en overdag historicus en filosoof. Tussendoor tekent hij met inkt en penseel en schrijft over interdisciplinaire podiumkunsten. Of over politiek. Soms ook poëzie.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen