Asset 14

Lezen met een schuldgevoel

Lezen met een schuldgevoel

Christiaan Lomans las met verbazing de reactie van Kees 't Hart op enkele onderzoeken naar representatie in de Nederlandse literatuur. Waarom voelt 't Hart zo'n sterke behoefte zich te verdedigen? Het dwingt tot de vraag wat er voor hem op het spel staat.

Twee avonden in de week werk ik als gastheer bij een centrum voor podiumkunsten. Op een drukke avond in april stond er een man van kleur voor de deur met een pizza. Ik vroeg voor wie de pizza was en of die persoon nog moest betalen. Pas toen hij antwoord gaf, zag ik dat de man te voet was. Dat hij te nette kleding droeg voor een pizzabezorger. Dat ik zijn gezicht herkende. Het was een familielid van één van de optredende artiesten die avond. Ik stapte opzij en mompelde dat hij vooral binnen moest komen. Ik ontweek zijn blik en ben hem in de drukte van het optreden niet meer tegengekomen.

Onbewust racisme is een ontzettend pijnlijk iets. Het is moeilijk grijpbaar en moeilijk bespreekbaar. Het pijnlijkste eraan is dat geen enkele simpele vergissing op zichzelf staat. Het is deel van een groter postkoloniaal systeem waarin bepaalde groepen mensen vaker geportretteerd worden als pizzabezorger dan als podiumkunstenaar en in een eindeloos kip-en-ei-verhaal minder kans krijgen als podiumkunstenaar dan als pizzabezorger. En zelfs dit grotere systeem is moeilijk bespreekbaar. In het essay Lezen met een zaklantaarn, gepubliceerd in het tweede nummer van de Gids in 2019, zet Kees ’t Hart zich af tegen twee onderzoeken naar representatie in de Nederlandse letteren, onderzoeken ‘die romans als racistisch, antifeministisch of kapitalistisch ontmaskeren’. De argumenten die ‘t Hart gebruikt zijn typisch voor het doolhof van polarisaties waarin gesprekken over dit onderwerp vaak stranden. Hij werpt een rookgordijn van valse tegenstellingen op waarin de verantwoordelijkheid van de schrijver verdwijnt.

Weinig mensen doen doelbewust racistische uitspraken, veel mensen reproduceren onbedoeld racistische patronen.

Eén van deze afleidingsmanoeuvres is het onderscheid dat ‘t Hart maakt tussen romanwereld en werkelijkheid. Zo vindt hij de publicatie van Lucas van der Deijl en Roel Smeets uit 2018, waarin ze de personage-hiërarchieën in Peter Buwalda’s Bonita Avenue onderzochten, belachelijk omdat de onderzoekers romanwereld en werkelijkheid met elkaar zouden verwarren. ‘In hun artikel leggen ze onvoldoende verantwoording af van de retorische systemen waarbinnen de vele personages uit Buwalda’s roman zich ophouden. Daar zijn ze niet in geïnteresseerd. Ze blijven aan de inhoud kleven. […] Ze lezen literatuur als een weerspiegeling van “echtheid”, niet als een eigen werkelijkheid.’ Volgens ’t Hart bewijzen ze hiermee alleen maar hun eigen gelijk. ‘Deze onderzoekers lezen eendimensionaal. Ze ontmaskeren datgene waarvan we allang weten dat het ontmaskerd is en dat we ertegen zijn: kolonialisme, racisme, antifeminisme, kapitalisme. Waarom keer op keer hameren op hetzelfde?’

Dit onderscheid tussen literatuur en realiteit leidt af van het werkelijke onderwerp. Het maakt kolonialisme, racisme, antifeminisme en kapitalisme tot dingen die in het ‘echte leven’ plaatsvinden en geen rol spelen in de literatuur. Hiermee gaat ‘t Hart voorbij aan het feit dat deze denksystemen vaak in het onbewuste domein hun invloed uitoefenen. Weinig mensen doen doelbewust racistische uitspraken, veel mensen reproduceren onbedoeld racistische patronen. Het is naïef om te denken dat dit niet ook – even onbewust – tot uitdrukking komt in romans. Romans maken deel uit van de realiteit. Het is fijn dat ’t Hart tegen kolonialisme, racisme, antifeminisme en kapitalisme is, maar dat is niet genoeg. Niemand heeft iets aan een moreel oordeel. Het gaat erom dat we in kaart brengen hoe deze denksystemen precies werken, zodat we naar methodes kunnen zoeken die zich ertegen verzetten. ’t Harts impliciete ontkenning dat deze denksystemen een rol spelen in de literatuur verbind ik met het privilege dat hij als witte man heeft. Hij hoeft zich niet bewust te zijn van de pijn die misrepresentatie kan oproepen, omdat dat geweld hem niet raakt. Zijn ervaring van literatuur als iets dat los van de werkelijkheid staat, gaat niet voor iedereen op.

Een ander rookgordijn komt langs op het moment dat ’t Hart een onderzoek naar representatie uit 2016 bespreekt. In dit onderzoek brachten Lucas van der Deijl, Saskia Pieterse, Marion Prinse en Roel Smeets de ‘identifying marks’ van de personages uit de 170 Nederlandstalige romans die op de bulklijst van de Libris Prijs 2013 stonden in kaart. (Eén van die 170 romans was ’t Harts eigen boek Hotel Vertigo.) Hiermee wilden de onderzoekers een bijdrage leveren aan het maatschappelijk debat over het gebrek aan gender- en etnische diversiteit in de Nederlandstalige literatuur. ’t Hart vergelijkt dit met ‘bewijzen dat de verkoop van paraplu’s stijgt wanneer het regent.’ Hij noemt het ‘beschuldigend’ en ‘ontmaskerend’ lezen. Het gebruikmaken van romans om een politiek gelijk te illustreren dat hij ze toch al had gegeven. Een restrictieve leeswijze die romans ziet ‘als bewijzen van misdaden. Niet als broedplaatsen van mogelijkheden en verlangens.’

’t Hart beschuldigt de onderzoekers ervan dat zij hem beschuldigen, terwijl ze simpelweg aan het onderzoeken zijn.

Dit is opnieuw een valse tegenstelling die de aandacht wegtrekt van de inhoud van het onderzoek. Het lijkt alsof ’t Hart zich aan het verdedigen is tegen iets wat hem niet eens per se aanvalt. Hij verzet zich tegen ‘beschuldigende lezers’ en wordt daarmee zelf een beschuldigende lezer. Als ik zijn vergelijking doortrek, staat de verkoop van paraplu’s voor een eendimensionale en gewelddadige representatie van bepaalde groepen mensen. Het lijkt me voor zich spreken dat een onderzoek hiernaar eendimensionaal is. Je kijkt niet naar het gevoel waarmee mensen een paraplu kopen, niet naar de kleur van de paraplu, maar alleen naar de getallen. Hier komen data uit. Neutrale gegevens. Niemand vindt ’t Harts boek nu het werk van een misdadiger. Niemand zal zijn boek op de brandstapel gooien. Er zal waarschijnlijk wel ergens een boze activist rondlopen die een moreel oordeel paraat heeft, maar in principe is het gewoon informatie. Zijn boek is nog steeds te lezen als broedplaats van mogelijkheden en verlangens. Én er is informatie gecreëerd over representatie in zowel zijn werk als in 169 andere boeken. Wie weet komt er wel een inzicht uit het onderzoek waar hij zelf wat aan heeft. ‘t Hart beschuldigt de onderzoekers ervan dat zij hem beschuldigen, terwijl ze simpelweg aan het onderzoeken zijn. Dit is een merkwaardig egocentrische lezing van het onderzoek. Hij weet het zo om te draaien dat het over hem gaat. Het zijn hij en zijn medeschrijvers die op het hakblok liggen. Ook deze manier van denken is een goed voorbeeld van privilege.

De onredelijke verwachtingen die privilege met zich meebrengt, bijvoorbeeld de verwachting dat jouw ervaring van de realiteit universeel is en prioriteit heeft, is niet zeldzaam en ook niet onlogisch. Ik heb als witte man – en daar ben ik niet de enige in – met de paplepel binnengekregen dat ik alles kan bereiken wat ik wil in het leven. Media vertellen me dat ik uiteindelijk het meisje en de goede baan en de happy end krijg en dat de kans groot is dat ik niet als eerste vermoord zal worden als er een seriemoordenaar mijn huis binnendringt. Daarnaast was er in mijn jeugd genoeg geld. Dit heeft ervoor gezorgd dat ik ben opgegroeid met het idee dat ik gewoon maar mijn hart mocht volgen en mocht doen waar ik gelukkig van zou worden. De wereld lag aan mijn voeten. Misschien zijn veel witte mannen – die zich op de intersecties van seksualiteit en klasse aan de kant bevinden waar de macht zit – zo op hun tenen getrapt als ze denken dat hun vrijheid wordt afgepakt omdat ze het minder vaak meemaken. Maar er is meer aan de hand. De hardnekkigheid waarmee de kern van het probleem vaak ontweken wordt, laat zien dat de weerstand dieper zit. Men vindt het zo verschrikkelijk om van racisme beschuldigd te worden, terwijl fouten maken toch menselijk is? Een kritische blik kan, net als verontwaardiging, een vorm van liefde en betrokkenheid zijn. De ander vindt jou de moeite waard om een confrontatie mee aan te gaan. Waarom is het dan zo lastig om naar deze kritiek te luisteren? Wat staat er op het spel?

’t Hart heeft gelijk als hij zegt dat romans broedplaatsen van mogelijkheden en verlangens zijn.

In het zesde hoofdstuk van Witte Onschuld, de Nederlandse versie van het eerder uitgebrachte White Innocence, bespreekt Gloria Wekker de manier waarop lezers op de titel reageerden. ‘Terwijl ik White Innocence bedoelde als een speelse, een beetje plagerige samenvatting van de Nederlandse houding met betrekking tot ras, vatten veel schrijvers en reaguurders mijn spotternij op als een beschuldiging. Als een onuitwisbare schuld, met slavernij, slavenhandel en kolonialisme als centrale kenmerken. De titel zou witte mensen, in hun zelfopvatting, vastzetten in een onuitwisbare en eeuwige schuld, en hen beroven, wederom in hun eigen ogen, van mogelijkheden om te handelen.’ In ditzelfde hoofdstuk verbindt ze deze zware en belemmerende beleving van schuld met een post-Christelijk schuldbesef. In het protestantisme is de mens vaak zondig geboren en met hard werken kun je je daar misschien een stukje van bevrijden. De vorige eeuw heeft Nederland steeds meer afstand genomen van dit religieuze schuldbesef, maar blijkbaar wordt het snel weer aangeraakt. ‘Ook bij een bevolking die zichzelf grotendeels als seculier opvat, is religie nooit erg ver weg, ze verbergt zich onder een pas genezen korst die weer openbarst bij de geringste aanraking.’ Het pijnlijke aan deze dynamiek is dat witte Nederlanders, in hun poging hun erfzonde van zich af te werpen, vaak niet in staat zijn hun daadwerkelijke verantwoordelijkheid in de geschiedenis te erkennen.

’t Hart heeft gelijk als hij zegt dat romans broedplaatsen van mogelijkheden en verlangens zijn. En dat is prachtig. Maar het zijn ook plekken waar beeldvorming plaatsvindt. Onderzoek naar beeldvorming heeft niet als doel schrijvers te ontmaskeren of romans af te fakkelen. Het stelt ook geen regels en het biedt geen pasklare oplossingen. Een onderzoek heeft als doel informatie te creëren. Waar het mij om gaat is verantwoordelijkheid. Wat je doet met de beschikbare informatie. Je brengt iets in de wereld als je schrijft en je tekst zal in die wereld effect hebben. Daarin verschilt een schrijver niet van een bakker of straatverkoper. Hiermee geconfronteerd worden kan misschien voelen als een beschuldiging of als een inperking van je vrijheid, maar dat is het niet: het is bewustwording over de effecten van je broedplaats op de wereld.

 

Beeld: Andy Roberts via Flickr.



Mail

Christiaan Lomans (1994) schrijft essays en dingen die tussen proza en poëzie inzweven. In zijn werk zoekt hij naar vloeibaarheid binnen het lichamelijke, het mannelijke en het spirituele. Hij zit in een talentontwikkeltraject van De Nieuwe Oost | Wintertuin.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
Lees meer
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen