De Duitse regisseur Florian Henckel von Donnersmarck (Das Leben der Anderen) maakte met Werk ohne Autor (over het leven van Kurt, die in naoorlogs Oost-Duitsland verliefd wordt op Ellie – tegen de wil van haar vader, Carl Seeband (Sebastian Koch) – die een heel dubieus oorlogsverleden heeft) een gelaagde film, gebaseerd op het leven van schilder Gerhard Richter. Redacteuren Daan Steinebach, Lara Maassen en adjunct-hoofdredacteur Mathijs Hoogenboom lieten zich onderdompelen in drie uur Geschichte, Kunst und Intrigen.
Daan: Deze film was heel Duits. Lang, veel verwijzingen naar geschiedenis, cultuur, kunst, en dus echt, heel lang.
Mathijs: Bedoel je daarmee ook langdradig?
Daan: Nee dat niet, vond jij dat?
Mathijs: Nee, zeker niet. Hij begon om 21.15 en was pas 0.45 afgelopen. Maar ik heb me geen moment verveeld. Alles volgde elkaar zo natuurlijk op dat het heel vloeiend keek.
Daan: Het is een heel brede film. De Duitse taal was erg belangrijk; taal in het algemeen: er zat heel veel dialoog in.
Mathijs: Op een bepaald moment werd die Duitse taal ook specifiek benoemd. Toen Kurt naar het Westen gevlucht was en opviel vanwege zijn accent.
Lara: Op dat moment werd de grens tussen Oost en West heel helder. En ook toen ze met de S-bahn naar het Westen gingen. Hoe snel je tussen twee totaal verschillende werelden, ideologieën en mogelijkheden kunt switchen.
Mathijs: Er werd ook kritiek op geleverd, naar mijn idee. De westerse omgang met kunst werd zelfs belachelijk gemaakt. Hoewel die uitvergroting misschien ook illustreerde hoe Kurt de westerse kunst ervoer.
Het idee dat alles 'mooi' zou zijn als het waar is, is in de context van deze film toch wel heel dubieus.
Lara: Wat vonden jullie van de zin 'Alles, was wahr ist, ist schön' (wat Kurts tante Elisabeth tegen hem zegt als hij jong is, in 1937, red.)?
Daan: Curieus om dat tegenover fascisme te stellen.
Mathijs: Er zit wel een poëtica in: dat kunst die de waarheid nabootst mooi is. Zo gaat Kurt tegen het einde kunst maken die zo waarheidsgetrouw mogelijk is.
Lara: Het is natuurlijk altijd de vraag hoe kunst zich tot de waarheid verhoudt. Zeker als die waarheid zo pijnlijk is. Maar het idee dat alles 'mooi' zou zijn als het waar is, is in de context van deze film toch wel heel dubieus.
Daan: Dat werd te weinig uitgewerkt, vond ik. Ik voelde de pijn niet. Alle dingen die we zagen zijn verschrikkelijk, maar het gleed over het scherm. Een van de grootste drama’s uit het verhaal werd nauwelijks behandeld. Ze kussen nog wat, en dat is het.
Mathijs: Ben ik deels met je eens. Juist die afstandelijkheid van het leed vond ik typerend voor deze film. Het leed van de Tweede Wereldoorlog werd in twee minuten over je heen gestort, en daarna was je als het ware numb, net als Kurt. Die twee minuten stonden de tranen mij trouwens in de ogen, ongelofelijk heftig.
Er is geen plaats voor rouw. Kurt geeft zichzelf nergens ruimte om het verleden te betreuren.
Daan: Vond jij die twee minuten zo dramatisch? Misschien ben ik nóg meer afgestompt, maar ik dacht: zo mooi zag het er niet uit (ik moest aan bepaalde foto’s denken).
Mathijs: Er is geen plaats voor rouw, denk ik. Kurt geeft zichzelf nergens ruimte om het verleden te betreuren. Hij blijft zich ook aan zijn schoonvader optrekken, ondanks wat die hem heeft aangedaan.
Daan: Of die eerste Elisabeth, Kurts tante. Ze wordt vermoord, maar er is geen rouw, hij vindt razendsnel vervanging – met dézelfde naam nota bene. Zo werkt het toch niet. Er was ook niks dat weggeduwd werd.
Lara: Zo werkt het inderdaad niet, maar ik denk dat de film daar juist over gaat, hoe je omgaat met zoveel leed en toch doorgaat. En dat Kurt dat blijkbaar op deze manier doet.
Mathijs: Er zat veel dramatische ironie in de film, wat ik in het begin frustrerend vond ('Snap je nou nog niet hoe de vork in de steel zit Kurt?!') maar uiteindelijk was dat juist mooi. Wij weten hoe Elisabeth stierf, maar verder weet niemand dat.
Daan: Hoe bedoel je?
Mathijs: Nou, het is typerend voor de trauma's van Duitsland. Je moet er niet te veel in willen wroeten, dan breng je alleen maar meer schade aan. Tegelijkertijd moet je het wel verwerken en doorgaan.
Daan: ‘Het is wat het is,’ is dat de boodschap van de film? En dat dat mooi is?
Mathijs: Misschien, dat zei die kunstdocent eigenlijk ook hè? Je ziet wat je ziet en je moet zelf bepalen wat het betekent en of het goed is.
Wat is geschiedenis? Misschien is het allemaal zoals een noot op de piano.
Daan: Dan heeft het dus niets met jou te maken. Je staat erbuiten, als achter een camera. En zo kun je je onschuld herwinnen, nadat je door de geschiedenis medeplichtig bent gemaakt. Zoals de vader die lid werd van de NSDAP. Of Kurt die sozial realistischer kunst gaat maken.
Lara: Dat linkt ook erg aan Das Leben der Anderen toch? Daar moest ik aan denken, diezelfde tendens van 'we willen niet, maar we moeten wel'. De schijn ophouden dat je het eens bent met de staat. En tegelijkertijd je innerlijk verzetten tegen diezelfde censuur.
Mathijs: Dat zat er absoluut in. Hoewel hij tegen het einde noch de DDR-, noch de westerse denkwijze aanhield, maar gewoon zijn eigen 'Wählt die Kunst'.
Daan: Maar Georg Dreyman, de toneelschrijver uit Das Leben der Anderen (ook Sebastian Koch!) neemt juist wél positie in. Dat doet Kurt niet, behalve dat hij naar het Westen gaat.
Lara: Hij laat wel al zijn (door de staat geliefde) kunst vernielen. En ook Elisabeth (zijn tante) zegt in het begin dat ze de moderne kunst heel mooi vindt. Kurt lijkt daar als kind al gevoelig voor.
Daan: Maar wil Kurt niet gewoon succesvol worden? ‘Mooie’, onschuldige kunst maken en zich laven aan het laatkapitalisme van de BRD en de VS?
Lara: Die indruk had ik niet.
Mathijs: In het begin niet, maar op het eind misschien. Als hij het spel meespeelt.
Lara: De schilder Gerhard Richter (op wie het verhaal is gebaseerd) heeft zich trouwens gedistantieerd van de film, wisten jullie dat?
Mathijs: Nee! Wat zegt hij erover?
Lara: Dat kon ik niet helemaal terugvinden. Ik las wel dit. Hij vond het te sensationeel misschien?
Mathijs: Als ik het goed begrijp heeft de regisseur getracht er een fictieverhaal van te maken, gebaseerd op Richters leven, maar geen biopic.
Lara: Ergens schuurt dat wel: Kurt wil aan het einde van de film niet toegeven hoe biografisch zijn kunst is (en niet alleen omdat hij het spelletje meespeelt, maar ook omdat het te pijnlijk is om openlijk toe te geven), en tegelijkertijd laat regisseur Henckel von Donnersmarck precies datzelfde zien van een bekende kunstenaar.
Daan: Er is niemand, geen auteur. Dus ook geen biografie.
Mathijs: Slaat de titel daarop, denk je?
Daan: Alles wat waar is, is mooi, tijdloos, auteurloos, zoals wiskunde of één muzieknoot.
Lara: Ik volg je niet meer, Daan.
Mathijs: Een muzieknoot kun je niet claimen, dat is onderdeel van de natuur. Net zoals de kunst van Kurt uiteindelijk natuur(getrouw) is?
Daan: Precies, maar ook dat er in een leven niets te claimen valt. Alles gebeurt: de Tweede Wereldoorlog, de DDR, alles en dat is het. Dat is het leven. Wat is geschiedenis? Misschien is het allemaal zoals een noot op de piano. Als je het schildert is zelfs de grootste gruwel mooi.
Lara: En toch: ik vond hier zeker niet alle gruwel mooi. De dood raakte me wel zeker, hoe snel en stilistisch het ook voorbij ging. En alle sterilisaties en abortussen.
Je haatte Elisabeth? Waarom Elisabeth?
Mathijs: En de relatie tussen Kurt en zijn schoonvader Seeband?
Daan: Die was een beetje onuitgewerkt. Seeband: eens een opportunist, altijd een nazi.
Mathijs: Haha, prachtig. Ik vond de verhouding tussen Seeband en Kurt vooral fascinerend: hoezeer Seeband Kurts leven ook vergalde, Kurt leek nooit écht wrok te voelen.
Lara: Misschien is het probleem met deze film wel dat alles zo 'rond' moet zijn. Alles klopt. Pijn lijdt tot kunst (en als je geen kinderen kunt krijgen, moeten de schilderijen de kinderen maar worden, zoals Elisabeth zegt). Daardoor is er weinig ruimte voor 'nutteloze' pijn of haat, zeker niet bij Kurt.
Mathijs: Interessante observatie!
Lara: En tegelijkertijd krijg je als kijker de ruimte om de pijn alsnog te voelen (ik ben Seeband echt gaan haten).
Daan: Hij ziet zoveel schoonheid dat hij vergeet te kijken. Maar dat is het precies: alles is rond, niks betekent iets. Ik haatte Seeband ook, net als Elisabeth trouwens.
Mathijs: Je haatte Elisabeth? Waarom Elisabeth?
Lara: Je haatte Elisabeth?!
Daan: Nee, ik bedoel dat Elisabeth ook haar vader haatte! Hij had haar lichaam verwoest. Háár raakte het wel. Zij wees er steeds op dat hij bij de SS zat en zo trots was met z’n uniformpje.
Lara: Ja! Dat is waar.
Mathijs: Jep, een walgelijke man indeed.
Daan: Al moet ik bekennen dat ik Kurt eigenlijk ook walgelijk vind. Met al z’n schoonheid.
Werk ohne Autor is nu te zien met:
