Asset 14

Oorlog willen, voeren en verliezen III

Historicus Maarten van Riel vond een (gedigitaliseerde) stapel fotodagboeken uit de Tweede Wereldoorlog en stelde voor hard//hoofd een drieluik samen. Het eerste deel toonde de aanloop naar oorlog door Duitse fotolenzen, terwijl in het tweede deel
de strijd zelf centraal stond. In deze laatste aflevering de dood en het verlies.

Totenreich

De meeste oorlogsfotoboeken eindigen rond 1943; het jaar waarin de Wehrmacht meer veldslagen verloor dan Hitler lief was. Vielen er tijdens de Poolse veldtocht in 1939 ‘slechts’ 16.000 doden aan Duitse zijde, tijdens de grootste tankslag in de geschiedenis bij Koersk (juli, 1943) werden 50.000 Duitse soldaten gedood of verwond in slechts elf dagen tijd. Kortom: hoe langer de oorlog duurde, des te meer Duitse soldaten sneuvelden. Ze stierven een heldendood voor Führer, volk en vaderland. Maar hun Totenreich was ver van huis. Ze werden in onbekende dorpen begraven, maar ook langs de weg of soms helemaal niet. In de meer dan twaalfduizend foto’s die ik heb bestudeerd, is er opvallend veel aandacht voor de dood – en zodoende is er een manier om aan de hand van oorlogsfotoalbums te herleiden dat de Duitsers de oorlog aan het verliezen waren. In de eerste jaren werden veelvuldig foto’s gemaakt van dode Poolse en Franse soldaten, maar vanaf 1941 verschijnen er in toenemende mate foto’s van Duitse oorlogsgraven. Met het delven van graven en het verliezen van kameraden moet het optimisme, dat in deel 1 van dit drieluik werd uitgedragen, verloren zijn gegaan. Het optimistisch hoogtij was dus voorbehouden aan de periode voorafgaand aan de oorlog. De realiteit van de periode 1943-1945, was dat Duitsland, ondanks de ongekende vechtlust die de Wehrmacht toonde, op alle fronten verloor. En de soldaten wisten het, de woorden van Jünger begonnen weer te dagen: ze werden verslonden, de een vroeger, de ander later.

Foto 1. Tijdens de Poolse veldtocht van 1939 kwamen ruim 60.000 Poolse militairen om het leven. Een onbekende Duitse soldaat fotografeerde een Poolse soldaat die waarschijnlijk niet op slag dood was – lettende op zijn gebalde vuisten en de manier waarop hij zijn armen voor zich houdt. In de greppel ligt nog een soldaat, linksachter zijn twee laarzen te zien.

Foto 2. Een foto van een massagraf te Lomza, in het oosten van Polen. Er liggen twaalf soldaten begraven van Artillerie-Regiment 56. De foto is waarschijnlijk in de zomer van 1941 genomen, aan het begin van Operatie Barbarossa (het oosten van Polen werd tussen 1939 en 1941 door de Sovjet Unie bezet).

Foto 3. Foto van een onbekende begrafenis, op een onbekende locatie, van onbekende soldaten. "‘Ziet de hemel boven ons, indrukwekkend en verheven. Ziet de wolken boven ons! Wat zijn wij, daarmee vergeleken? Schepselen, klein en bescheiden! Draagt het in deemoed’, zei de veldprediker. ‘Vraagt niet aan God waarom Hij deze het leven heeft ontnomen en een ander het leven heeft gelaten. De heer zwijgt. Pas wanneer wij weer tot aarde zijn geworden, komt Hij en zegt: Daar zij licht! Die troost is on gebleven…’ (…) Omzichtig liepen zij weg. Na een paar stappen zei de onderofficier: ‘U moet niet denken dat ik blij ben dat ik daar weg kon. Het kabbelt allemaal zo aangenaam in je oren. Het is weer eens wat ander. Bovendien… stiekem hopen we dat het waar is.’ ‘Ja,’ zei de majoor. ‘Je moet je toch niet voorstellen dat we ook daarin nog teleurgesteld worden.’" (G. Ledig, Het Stalinorgel)

Foto 4. Het graf van Alfred. Waarschijnlijk is hij niet aan het front gestorven, dus konden ze hem een ‘normale’ teraardebestelling geven. "De doodskisten werden in elkaar getimmerd van dunne, afgedankte planken. De doden werden in hun ondergoed begraven en, als het soldaten waren, dicht op elkaar in een massagraven gelegd; de grafschriften werden in een lelijk handschrift en met slecht houdende verf op onbewerkte houten planken geschreven. Goed (…) de mannen die sneuvelden in de strijd, in bossen, moerassen, ravijnen en in het open veld, bleven soms gewoon liggen. Zij werden door zand, droge bladeren en sneeuwstormen begraven." (V. Grossman, Leven en Lot)

Foto 5. Een foto genomen in januari 1942, aan het oostfront. Een Duitse soldaat buigt zich over een gedode Rus – te herkennen aan de 50mm mortier. Vaak werden de doden beroofd van kostbare bezittingen – een slechte gewoonte die overigens niet enkel was voorbehouden aan Duitse soldaten.

Foto 6. Officieren werden (vanzelfsprekend) als het even kon plechtig ter aarde besteld. Hier een opvallende foto van de opgebaarde Oberstleutnant Otto Egersdorfer – die waarschijnlijk een natuurlijke dood is gestorven op de Balkan.

Foto 7. Onbekende Duitse eenheden delven een massagraf.

Foto 8. Een bijzondere foto uit het album van ene Franz Josef Pleikner. Dit is het laatste zelfportret uit zijn fotoalbum. Enkele dagen later kwam hij te overlijden.

Foto 9. In het oorlogsfotoalbum van Frans Josef Pleikner is een brief toegevoegd die is verzonden aan zijn weduwe Ludmilla. Frans Josef, zo wordt vermeld, is een heldendood gestorven. Voor Führer, Volk en Vaderland.

Foto 10. Een foto van acht gehangenen. Waarschijnlijk zijn het partizanen die, ter afschrikking, op publieke plaatsen werden opgehangen. Tegen het einde van de oorlog, toen de Sovjets optrokken richting Berlijn, was de strop niet enkel bedoeld voor de vijand. Fanatieke nazi’s hingen Duitse burgers op aan bomen en lantaarnpalen als ze werden ‘betrapt’ op defaitisme.

Foto 11. Meer dan 5 miljoen Duitse soldaten overleefden de Tweede Wereldoorlog niet. Vele samenstellers van oorlogsfotoboeken sneuvelden ver van huis. Toch waren er genoeg soldaten die de oorlog konden navertellen (in 1939 telde de Wehrmacht immers meer dan 20 miljoen soldaten). De strijdmakkers van weleer troffen elkaar na de oorlog dikwijls op reünies en begrafenissen. Deze foto is in 1992 genomen. Het zijn voormalige Wehrmacht soldaten die de oorlog aan het oostfront hebben overleefd.

-

Maarten van Riel (1982) is historicus, schrijver en fotograaf en in het dagelijks leven betrokken bij het opsporen van explosieven uit de Tweede Wereldoorlog bij Saricon.

Mail

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen