Asset 14

De voldoening van het twijfelen

De voldoening van het twijfelen

Koen Schouwenburg voert sinds kort socratische gesprekken met zijn filosofisch practicus. Waar twijfel vaak als iets negatiefs wordt gezien, brengt het hem juist steeds meer voldoening. Een filosofisch essay over vragen, luisteren en het loslaten van de illusie van kennis.

 

Wankel is het bestaan, wankel is de mens en
zekerheid is nooit zekerheid; bloemen verwelken,
gevoelens sterven af.
Jo Otten – ‘Angst, dierbare vijandin’

 1

Met Margit ging ik de bewegingen van mijn denken onderzoeken. Ik kende haar al: ze is een vriendin van mijn verloofde en na de anonimiteit van de psycholoog vond ik het fijn om met iemand te praten van wie ik een beetje weet wat haar beweegt. Voor onze eerste afspraak leidde ze me rond in het gebouw waar ze haar gesprekken voert. Het werd vroeger gebruikt als opvang voor alleenstaande moeders en staat midden in het centrum van Groningen, recht tegenover de Martinitoren. Ze heeft een gezellig kantoor: in de kamer prijkt een groot, antiek bureau en voor de hoge ramen staan twee comfortabele stoelen.

Margit Vegter is mijn filosofisch practicus. Haar beroep van filosofisch practicus bestaat nog niet zo lang en is redelijk onbekend. Er zijn twee belangrijke verschillen tussen Margit en mijn psycholoog: het verschil tussen denken en voelen en het verschil tussen onderzoeken en verklaren. Mijn psycholoog vraagt me vaak wat ik voel bij een handeling of gebeurtenis, Margit vraagt me constant wat ik denk. Na de interpretatie van mijn woorden probeert mijn psycholoog het verhaal te verklaren. Margit waagt zich niet aan duidende uitspraken, zij onderzoekt door te bevragen en door ‘schoon luisteren’. Hiermee bedoelt ze luisteren zonder veroordeling en invulling. Zo kan ze gericht vragen stellen, zodat de betekenis van mijn woorden nooit vanzelfsprekend is.

Voordat ik mijn eerste gesprek met Margit had, sprak ik met mijn psycholoog over mijn strengheid. En gisteren nog zei mijn verloofde: ‘Je bent wel heel streng.’ Dit wilde ik bij Margit onderzoeken en dus begon ik het gesprek met de vraag: ‘Ben ik te streng?’

Op wie, vroeg Margit direct, heeft de strengheid betrekking: op jezelf, anderen of op allebei?

‘Op mezelf en anderen,’ zei ik.

Ik wil graag ruimdenkend zijn, ik ga er zelfs prat op ruimdenkend te zijn, maar bén ik ook ruimdenkend?

Door haar vragen werd al snel duidelijk dat mijn strengheid te maken heeft met mijn moraal, met wat ik denk dat goed en slecht is. Het probleem dat zich aandiende was het verschil tussen idee en praktijk, tussen mijn algemene en abstracte opvattingen en de concrete gedachten die ontstaan na een bepaalde gebeurtenis of handeling. Dit was tegelijk een breuk tussen willen en zijn. Ik wil graag ruimdenkend zijn, ik ga er zelfs prat op ruimdenkend te zijn, maar bén ik ook ruimdenkend? De zinsnede van Samuel Beckett dat je moet falen, steeds beter en opnieuw, was mijn morele motto. Maar gaf ik anderen wel de ruimte om te falen? Als iemand een slechte daad had begaan, beoordeelde ik diegene, maar mijn beoordeling was eigenlijk een veroordeling. Die persoon faalde en dat falen was een gebrek, een illustratie van zijn of haar slechtheid. Ik begon te wankelen. Hoe dacht ik werkelijk over goed en slecht? Welke rol speelden intentie, daad en geloof in mijn ethische systeem? Het gesprek eindigde zoals het begon: met een vraag. ‘Is het genoeg om te geloven dat ik een goed mens ben?’

 

2

Jarenlang heb ik mezelf het verhaal verteld dat ik niet geschikt ben voor een relatie, dat ik gemaakt ben om alleen te leven. Nu ben ik verloofd, nu verafschuw ik de eenzaamheid van vroeger.

De verhalen die ik mezelf vertel zorgen voor houvast, voor de onmisbare illusie van zekerheid. Deze verhalen kunnen me ook gevangen houden, dan zie ik ze als een onveranderlijke waarheid.

Verhalen zijn altijd dubbelzinnig, ze kunnen tegelijk helpen en belemmeren. Door reflectie, door mijn denken te onderzoeken, houd ik de dubbelzinnigheid van de verhalen in stand, zodat mijn geest in beweging blijft en ik niet verbeten en krampachtig vasthoud aan verhalen die me beperken in mijn bestaan. Zodat ik leer twijfelen aan mijn eigen verhalen.

De voldoening van het twijfelen 13

Drie weken later zag ik Margit weer. In die weken had ik ook twee gesprekken met mijn psycholoog. Na het begrip van mijn psycholoog (‘Dat moet naar voor je zijn geweest.’) was ik wel toe aan het onbegrip van Margit. Onbegrip komt hier niet voort uit een gebrek aan kennis of empathie; onbegrip is de houding van het bevragen, het zaaien van twijfel.

Regelmatig stuit ik op de grenzen van mijn verstand tijdens de socratische gesprekken met Margit. Wat ik denk en vind kan ik dan niet helder verwoorden, mijn emoties vermengen zich met het verstandelijke en daar, op het punt waar verstand en gevoel samenkomen en niet harmoniëren, ontstaat het conflict, de paradox of de tegenstrijdigheid. Ik voel dat ik in de problemen kom, mijn taal wordt vager en mijn formuleringen algemener en abstracter. De vaste grond onder mijn voeten wordt drijfzand, maar Margit zorgt ervoor dat ik niet wegzak.

Had Margit me voor ons eerste gesprek gevraagd of het genoeg was om te geloven dat ik een goed mens ben, dan had ik bevestigend geantwoord: ja, dat is genoeg. Maar nadat ik was gaan zitten en Margit thee voor ons had ingeschonken, beantwoordde ik de vraag waarmee we het vorige gesprek hadden afgesloten: ‘Nee, alleen geloven is niet genoeg... denk ik...dat zou namelijk betekenen dat ik niet hoef te handelen. Het impliceert dat op een stoel zitten in een kamer en geloven dat ik goed ben, genoeg is.’

‘En dat is niet genoeg?’

‘Nee.’

‘Waarom niet?’

‘Nou,’ dacht ik hardop, ‘er moet ook iets van toetsing zijn...oké, dat is een slecht woord, het dekt de lading niet goed... ik weet even geen beter woord, misschien komen we er straks op, maar voor nu volstaat het, hoop ik .’

Tijdens onze gesprekken zei ik heel vaak wacht. Dat was onnodig, want Margit luisterde.

Margit zweeg en dus ging ik verder: ‘Handelingen zijn denk ik een soort toetsing, een weergave van het goede of slechte, het zichtbaar maken van het onzichtbare; handelingen zijn het bewijs van het denken en geloven. Ik vind bijvoorbeeld een schreeuwerige dichter een eikel omdat hij een keer een goede vriendin van mij slecht heeft behandeld. Ik ken hem verder niet, zijn poëzie misschien een beetje, zijn persoonlijkheid helemaal niet, maar door zijn kwalijke daad vind ik hem een slecht mens.’

‘Ik ga even terug naar wat je daarvoor zei, over geloven en denken. Is dat hetzelfde?’

‘Ehm... ja. Misschien. Wacht. Ik denk dat het niet hetzelfde is, maar ze liggen wel in elkaars verlengde.’

Tijdens onze gesprekken zei ik heel vaak wacht. Dat was onnodig, want Margit luisterde, ze wachtte en ik hoefde er helemaal niet om te vragen, maar in de gesprekken die we voeren in het dagelijkse leven zijn we zo gewend dat de ander je interrumpeert, bruusk onderbreekt, of elke stilte aangrijpt om zijn eigen gedachten en meningen te verwoorden, dat je de ander vriendelijk sommeert even te wachten als je gedachten haperen.

We spraken over het probleem van intentie en het begrip bewijs. En, vroeg Margit, wat betekent bewijs of bewijzen?

‘Het bewijs toont aan dat iets is gebeurd of heeft plaatsgevonden.’

‘Alleen dat iets is gebeurd?’

‘Ook dat iets niet is gebeurd of niet heeft plaatsgevonden.’

‘Speelt intentie een rol bij handelen en bewijzen?’

‘Ja.’

‘Welke rol?’

‘De intentie bepaalt denk ik of de handeling een middel is of een doel op zich. De intentie van de handeling kan zijn om aan iemand te laten zien dat hij goed is: de handeling is niet oprecht, omdat bewijzen het motief is; het gaat dan niet primair om goed doen, maar goed willen zijn in de ogen van de ander. De handeling is dus een middel.’

Wederom eindigde het gesprek met een vraag: ‘Wat denk ik wanneer ik iets slechts doe?’

‘Een werkelijk goede handeling,’ ging ik verder na een korte stilte, ‘is denk ik een doel op zich en niet een middel. Het gaat, ik jat even een idee van David Foster Wallace, om oprechtheid zonder motief. Bijvoorbeeld de handeling die voortkomt uit liefde. Mijn ouders hebben me op een bepaalde manier opgevoed. Hebben ze dat goed of slecht gedaan? Ze kenden natuurlijk de uitkomst van hun beslissingen en handelingen niet, maar deze kwamen in mijn geval allemaal voort uit liefde, en de liefde was oprecht, ze wilden het beste voor mij, hun zoon. Hun oprechtheid had geen motief. Ze hebben nooit beslissingen genomen zodat ze vervolgens met mij zouden kunnen pronken. Als ik een chai latte voor mijn verloofde en haar beste vriendin zet, doe ik dat uit liefde, niet om aan één van tweeën te laten zien wat voor toegewijd en liefdevol mens ik ben.’

‘Dus als je oprecht handelt, zonder motief om iets aan te tonen, dan is de handeling het bewijs, maar het bewijs is dan een bijvangst van de handeling?’

‘Ja! Als de handeling het doel op zich is, dan is het bewijs secundair of misschien wel betekenisloos. De handeling is een middel als de handeling iets moet bewijzen, moet aantonen aan jezelf en anderen hoe goed je wel niet bent.’

Dit antwoord was tijdelijk, want de zekerheid werd weer twijfel nadat we aan het eind nog spraken over mijn slechte daden, over mijn intenties voordat ik iets slechts deed en mijn gedachten nadat ik iets immoreels had gedaan. Wederom eindigde het gesprek met een vraag: ‘Wat denk ik wanneer ik iets slechts doe?’

Met meer vragen dan antwoorden vertrok ik. Langzaam leer ik van Margit dat onzekerheid vruchtbaarder is dan de illusie van kennis.

Mail

Koen Schouwenburg (1986) is criticus en essayist. In 2017 verscheen zijn boek Talend naar betekenis. Het oeuvre van Connie Palmen. Hij woont in Groningen. 

Katja Grosskinsky is illustrator, designer en art director. Geboren en getogen in Berlijn, woonachtig in Utrecht. Ze werkt voor verschillende opdrachtgevers en ontwerpt posters, producten, mode en maakt illustraties bij artikelen.

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
Lees meer
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen