George Bizet’s Carmen is een van de bekendste, mooiste en meest uitgevoerde opera’s ooit. Iedereen kan de Habanera of Torèador wel mee neuriën en heeft een beeld van Carmen, de mooie, hartbrekende ‘zigeunerin’ (sic). Maar het is tijd om haar een nieuwe plek in onze cultuur te geven en onze gangbare interpretatie van dit verhaal te herzien. Het idee van de femme fatale kan namelijk echt niet meer, schrijft Naomí Combrink.
Wat maakt Carmen zo een daverend succes dat het generatie na generatie weet te grijpen? De sublieme muziek heeft er uiteraard alles mee te maken - de manier waarop Bizet de personages en de dialogen op muziek heeft gezet zijn werkelijk onvergetelijk. Maar een belangrijk deel van de populariteit bestaat, net als bij sommige andere ‘tijdloze’ klassiekers, bijvoorbeeld van Shakespeare, waarschijnlijk ook bij gratie van de ambiguïteit van de boodschap van het verhaal. Zowel gevestigde bourgeoisie als progressieve bohémiens konden zich er goed in vinden omdat de identificatie en interpretatie van de kijker vrijgelaten wordt. Dit wordt mede mogelijk gemaakt door het feit dat Carmen twee hoofdpersonen heeft: Carmen, een onafhankelijke en felbegeerde Roma vrouw, en Don José, een christelijke brigadier die verliefd op haar wordt. Bizet viert in zijn opera de Boheemse idealen van Vrijheid en Liefde, maar contrasteert deze ook met andere, bravere christelijke waarden.
Dit heeft een opera opgeleverd waar zowel conservatieven als revolutionairen zich in kunnen vinden. De Roma in het stuk kan je als anarchistische, vrije helden zien, maar ook als wetteloze criminelen. Het leger en de christelijke samenleving kan je als de deugdzame en pure norm zien, maar ook als benauwend en hypocriet. Dit is deel van de schoonheid van de opera, omdat de muziek de schoonheid van al deze idealen weet uit te beelden.
Het is alleen vreselijk dat ze vermoord wordt. En nog vreselijker dat dat niet onrealistisch is.
Wat Carmen als opera redelijk uniek maakt, is dat deze gezien kan worden als viering van een onafhankelijke vrouw die zich niet laat vangen in huwelijkse trouw. Al bijna 150 jaar eist ze haar vrijheid op, deinst ze niet terug voor dreigementen en slaapt ze met wie ze zelf wil. Het is indrukwekkend om haar zo haar autonomie en zeggenschap te zien opeisen. Het is alleen vreselijk dat ze vermoord wordt. En nog vreselijker dat dat niet onrealistisch is.
Wanneer het over Carmen gaat krijg je echter vaak te maken met het idee dat Don José in dit verhaal een slachtoffer van een zogenaamde femme fatale is, in plaats van een misogyne man die eindigt als kwaadaardige moordenaar. Deze interpretatie maakt deel uit van een discours waarin het geweld tegen Carmen, en daarmee geweld tegen onafhankelijke vrouwen in het algemeen, gerechtvaardigd wordt. En deze interpretatie is meer het product van onze maatschappij dan van de opera zelf. Want hoewel de opera op zichzelf (want de auteur is uiteraard dood) geen definitieve antwoorden bevat over welke maatschappelijke waarden mooier of te verkiezen zijn (de christelijke of de boheemse), bevat ze wel meer dan genoeg materiaal om te laten zien dat Don José een gewaarschuwde domoor is die zelf op meerdere momenten kiest om zijn oude leven de rug toe te keren in de jacht op een vrouw die hem helemaal niet wil. Kortom: hoewel Carmen als opera zelf prima de 21e eeuw mee in kan, moet er wel echt iets veranderen aan de manier waarop er over dit verhaal gedacht, gesproken en geschreven wordt.
Carmen
Carmen gaat over de Roma vrouw Carmen en de brigadier Don José in het Sevilla van rond 1840. Als een van de weinige mannen uit zijn regiment toont Don José geen interesse in het loeren naar de vrouwen die in de nabijgelegen tabaksfabriek werken. Carmen is daar de populairste vrouw. In haar eerste scène bezingt de grilligheid van de liefde. L’amour est un oiseau rebelle qui nul ne peut apprivoiser (‘liefde is een rebelse vogel die door niemand getemd kan worden’) en Si tu ne m´aimes pas je t´aime, et si je t´aime prends garde de toi (‘als je niet van me houdt, hou ik van jou, en als ik van jou hou kijk dan maar uit’). Carmen flirt met de aanvankelijk ongeïnteresseerde Don José, en wekt zijn belangstelling. Maar hij wendt zich af van ‘het gevaar’ en verlooft zich met de maagdelijke en deugdzame Micaëla. Later wordt Carmen bij een vechtpartij gearresteerd en Don José moet haar bewaken. Ze weet hem over te halen haar vrij te laten met de belofte dat ze samen uit zullen gaan en dat ze van hem zal houden. Nadat Don José hier voor valt, ondanks zijn voornemen om Micaëla te trouwen, moet hij zelf voor een maand de bak in.
Carmen is verliefd op Don José geworden, en de avond dat hij vrij komt slaat ze (in dit briljante maar minder bekende quintet) een smokkelklus af om op hem te wachten. Wanneer zijn dienstplicht hem vrijwel direct weer weg roept, wil Carmen niet dat hij gaat nadat ze al die tijd op hem heeft gewacht Ze verklaart woedend dat hij niet van haar houdt als hij gaat en vraagt zich af waarom hij eigenlijk bij het leger wil en niet gewoon een (vogel)vrij bestaan in de bergen wil leiden. Don José zegt dat hij wel van haar houdt, maar weigert in een zeldzaam moment van verstandigheid om een deserteur te worden en is klaar om voor altijd afscheid te nemen. (Dit gebeurt allemaal in een duet dat muzikaal en emotioneel zo spannend is dat alleen dat kwartier al een uitstekende reden is om de opera eens te bekijken). Op dat moment arriveert echter José’s baas om Carmen te zien, en José wordt zo jaloers dat hij weigert weg te gaan. Hij valt de luitenant aan en dwingt zichzelf alsnog in een situatie waarin hij niet meer kan terugkeren naar het leger. Daarom besluit hij met de smokkelaars mee de bergen in te gaan (want ‘nu moet hij wel’). Carmen is niet echt gecharmeerd.
Tot zover hun ‘liefde’. In de laatste twee actes zien we vooral hoe Don José steeds jaloerser en bezitteriger wordt terwijl Carmen allang klaar is met die relatie. Ze is inmiddels iets begonnen met een toreador. Don José vertrekt om zijn stervende moeder op te zoeken, maar waarschuwt Carmen dat hij zal terugkomen en dat ze niet van hem af is. Carmen ziet in haar tarotkaarten dat hij haar zal vermoorden, en gaat dat noodlot berust tegemoet.
Wanneer Carmen later als gezel van de toreador bij het stierenvechten is, zoekt Don José haar op en geeft hij haar de ‘keuze’ om van hem te houden of te sterven. Carmen stelt dat ze altijd vrij zal zijn tot in de dood en weigert zich aan hem te onderwerpen. Don José vermoordt haar en troost zich met het idee dat, omdat hij nu opgehangen zal worden, ze in elk geval samen zullen zijn in de dood.
Het probleem begint bij de samenvatting
Met dit verhaal als gegeven, verbaast het me hoe vaak ik samenvattingen tegenkom waarin het gaat over dat Carmen Don José’s leven zou hebben geruïneerd, of waarin op een andere manier wordt gesproken over het aandeel dat Carmen zou hebben in Don José’s beslissing om zijn verloofde te verlaten, of zelfs in de moord op haarzelf. Dit wordt niet altijd heel expliciet genoemd, maar er wordt in samenvattingen wel dikwijls het perspectief van Don José gekozen. Doorgaans leest een samenvatting van het verhaal van Carmen ongeveer zo:
Dit tragische, gepassioneerde liefdesverhaal gaat over de brigadier Don José, die verliefd wordt op de mooie, temperamentvolle zigeunerin Carmen. Hij geeft zijn legercarrière en zijn verloofde op om met haar te zijn. Maar Carmen is grillig en verlaat hem voor een andere man. Gek van jaloezie geeft Don José Carmen de keuze: bij hem blijven of sterven. Maar de eigenzinnige Carmen kiest voor haar vrijheid en sterft aan de hand van Don José’s mes.
Maar als ik, en hopelijk veel kijkers met mij, het verhaal in evenveel woorden zou moeten samenvatten, dan zou het eerder als volgt gaan:
Dit tragische verhaal gaat over de onafhankelijke Roma vrouw Carmen, die kort verliefd wordt op de naïeve en onevenwichtige brigadier Don José. Ondanks dat ze hem vanaf het begin waarschuwt dat voor haar liefde tijdelijk is, verraadt hij het leger en zijn verloofde voor haar, en wil hij haar daarna niet meer met rust laten. Wanneer ze verliefd wordt op iemand anders dreigt hij haar te doden als ze niet bij hem terugkeert. Carmen weigert en Don José vermoordt haar.
Deze laatste samenvatting zie je echter zelden terug. Terwijl het eigenlijk een meer neutrale beschrijving van de gebeurtenissen in het verhaal betreft, die niet gekleurd is door de onderdrukkende neiging slachtoffers de schuld te geven.
Wie is hier nu fatale?
Carmen een ‘tragisch liefdesverhaal’ noemen, over ‘een verleidster’ die Don José’s leven ruïneert, ondersteunt het idee dat mannen totaal ontoerekeningsvatbaar worden op het moment dat een vrouw mooi, losbandig of sexy is. Daardoor zouden ze geen verantwoordelijkheid meer dragen voor hun keuzes. Maar Don José maakt toch echt zijn eigen keuzes hier: de keuze om de regels voor Carmen te breken; de keuze om Micaëla te verlaten; de keuzes om iedereen die hem jaloers maakt fysiek aan te vallen. Hij gaat ten onder aan zijn onvermogen om met zijn jaloerse gevoelens te gaan, op een verstandige manier belangrijke beslissingen te nemen en zijn gebrek aan respect voor Carmen´s leven.
Je identificeren met Don José is niet onschuldig.
Wellicht vinden velen dat er wel wat zit in het idee dat liefde en passie je tot daden kan drijven die je anders niet zou begaan. En wellicht vinden velen opera een mooie plek om emoties uitvergroot te zien, als vorm van catharsis. Het is in dit geval echter niet ongevaarlijk: het eindeloos spelen van de femme-fatale-kaart en het dramatiseren van wat voor effect verleidelijke vrouwen zogenaamd op het morele kompas van heteromannen kunnen hebben betekent namelijk het creëren van een cultuur waarin we geweld tegen vrouwen begrijpelijk maken. En dit is wat mannen al eeuwen doen met hun cultuur- en verhalenproductie, en dus ook met hun interpretaties van al bestaande verhalen. Dit alles met verregaande gevolgen voor vrouwen, die nog altijd leven in een wereld waarin verkrachtingen erg weinig worden vervolgd en een van de grootste doodsoorzaken van vrouwen geweld door mannen is.
Je identificeren met Don José is niet onschuldig. Het is participeren aan een cultuur waarin we het vermoorden van vrouwen legitimeren door dingen te zeggen als ‘ze heeft er zelf om gevraagd door ontrouw te zijn’. ‘Haar rokje was te kort’; ‘had ze maar niet zo moeten flirten’; ‘ze doet het met iedereen’; ‘ik heb dit en dat allemaal voor haar gedaan!’ Dit zijn allemaal argumenten die je vaak gebruikt ziet worden om mannen hun seksueel overschrijdende of gewelddadige gedrag te verdedigen of te verklaren. (psst! journalisten! Zien jullie trouwens hoe makkelijk ik hier niet het eufemistische ‘hun #metoo-gedrag’ heb geschreven?).
Aanpassen dan maar?
Vorig jaar werd er in Italië een versie van Bizets opera opgevoerd waarin Carmen Don José doodschiet voordat hij haar kan vermoorden. Dit werd gedaan om aandacht te vragen voor het grote aantal vrouwenmoorden door (ex-)partners. Een mooi initiatief. Toch gaan dit soort aanpassingen vaak gepaard met heftige discussies. In de context van Carmen levert het problemen op omdat veel mensen waarde hechten aan het element van noodlot en berusting in haar noodlot, dat als belangrijk thema kan worden uitgelicht. Maar los daarvan, levert élke verandering in een canonniek stuk reuring op, terwijl discussies over racisme en seksisme in de opera broodnodig zijn. Het is bij Carmen echter niet eens noodzakelijk om het stuk aan te passen. Het enige wat hoeft te gebeuren is dat mannen ophouden zich te identificeren met Don José. Natuurlijk is dat moeilijk voor veel witte mannen: ze zijn immers opgegroeid in een wereld waarin ze altijd de luxe hebben gehad om verhalen te consumeren waarin de hoofdpersoon op henzelf leek. Maar het is verre van onmogelijk.
Natuurlijk kunnen een goede enscenering, casting, marketing, helpen om Don José weg te bewegen van een narratieve context waarin zijn gestalk, gedreig en gemoord als tragisch wordt gezien. Maar liever leg ik in dit geval de verantwoordelijkheid bij het publiek. We moeten iets veranderen aan de collectieve interpretatie en reputatie die het stuk geniet. De manier waarop erover geschreven wordt in de brochures, de reclames, de recensies. Laat #metoo in die zin écht de revolutie zijn die het zou kunnen zijn - gebruik de dingen die je er (hopelijk) van leert om je interpretaties van klassiekers te herzien, om te bevragen met wie je je identificeert.
En ja, als we dat nu allemaal doen, en Carmen niet meer aanduiden met termen als ‘gepassioneerd liefdesverhaal’, dan kan ik tenminste ook schrijven over de prachtige muziek, de briljante dialogen en al die andere aspecten die ervoor hebben gezorgd dat het zo’n meesterwerk is. Want wat zou ik dat graag doen. Maar dan moeten we dus eerst even akkoord zijn over de samenvatting van het verhaal.
Tot en met 10 februari is Carmen La Cubana nog te bewonderen in het De La Mar theater in Amsterdam. In deze spaanstalige musical is het verhaal verplaatst naar Cuba vlak voor de revolutie. Verwacht geen inhoudelijke diepgang met betrekking tot het eind van Batista en ook geen speciaal feministische interpretatie. Maar je kan wel gaan voor een mooie bewerking van de originele muziek in Cubaanse stijl en een sterk uitgevoerd spektakel.
Beeld: persbeeld Carmen La Cubana
