Deprecated: Required parameter $apivalid follows optional parameter $idform in /home/hardhoof/staging.hardhoofd.com/releases/20230109225758/public/content/plugins/contact-form-7-mailchimp-extension/lib/find.php on line 295

Deprecated: Required parameter $id_or_email follows optional parameter $avatar in /home/hardhoof/staging.hardhoofd.com/releases/20230109225758/public/content/themes/hardhoofd6/functions.php on line 370
Hard//hoofd - Aanklacht tegen de ratio – met de hulp van Dostojevski
Asset 14

Aanklacht tegen de ratio - met de hulp van Dostojevski

Rationeel en verstandig? Of emotioneel en impulsief? We lijken steeds meer naar dit eerste af te drijven, maar waarom eigenlijk? Over het apollonische, dionysische en een herwaardering van het ongeplande. Met de hulp van een ouwe Rus.

In ons hoofd wonen twee zonen van Zeus. Apollo, god van rede en ratio, stelt ons in staat logisch na te denken. Dionysus, god van het irrationele en de chaos, spreekt tot de emotie en intuïtie. Zelden zijn ze het met elkaar eens. Meestal heeft Apollo het hoogste woord en kruipen we vroeg ons bed in omdat de wekker voor dag en dauw afgaat. In alle opzichten verstandig: morgen wordt immers het geld verdiend waarmee we in ons levensonderhoud voorzien. Maar soms komt Dionysus de hoek om kijken, en maken we in een groots bacchanaal de gedrogeerde reis naar het einde van de nacht om de volgende dag tot weinig in staat te zijn. Ongezond en onverantwoord: waarom zouden we zoiets in hemelsnaam willen? In zijn Aantekeningen uit het ondergrondse geeft Dostojevski daar een antwoord op.

'De meest onbenullige reden, die niet eens het vermelden waard lijkt; dat de mens altijd en overal, wat voor iemand hij ook was, heeft willen doen waar hij zin in had, en helemaal niet wat het verstand en zijn belang hem voorschreven. (…) Ziet u, heren, de rede is iets positiefs, dat staat buiten kijf, maar de rede is slechts de rede en bevredigt alleen het verstandelijke vermogen van de mens, maar het willen is een uitingsvorm van heel het menselijk leven, de rede en alle soorten orenkrabberij inbegrepen. (…) Ik bijvoorbeeld wil, zoals volkomen natuurlijk is, leven om heel mijn vermogen tot leven te bevredigen, en niet alleen mijn verstandelijke vermogens, die misschien maar een twintigste deel van heel mijn vermogen tot leven beslaan.'

In de Maarten! behandelde Bart de Koning de tegenstelling tussen het apollonische en het dionysische. 'Zonder ratio geen wetenschap en geen logica. Maar hoeveel feiten de mens ook kent en hoe logisch hij ook redeneert, op de echt grote vragen heeft niemand een antwoord.' Hoe ontstaat onze moraliteit? Wat geeft ons leven schoonheid? Wat is werkelijk van belang? Als liefde en vriendschap de meest waardevolle zaken in ons leven zijn, die bij uitstek intuïtief benaderd worden, waarom richten we dan verder zoveel delen rationeel in? Omdat er gewerkt moet worden, natuurlijk.

Voorbeeld. De Nederlandse wijnmaker Ilja Gort schreef een boek over Frankrijk, wat hij het mooiste land ter wereld vindt. 'Jammer alleen dat er zoveel Fransen wonen' hoort hij vaak over zijn geliefde land. Niets, schrijft hij, is minder waar. “Stel je voor dat Frankrijk bevolkt zou worden door Hollanders! Meanderende rivieren zouden worden afgestoken tot kaarsrechte kanalen, huizen zouden blinkend in de verf staan en schilderachtige ruïnes zouden acuut gesloopt worden. Zo zouden wij dat aanpakken. Een gebouw dat ook maar ietsje vervallen is, hoort immers direct te worden afgebroken; daar kan een kantoorpand staan.” Inderdaad. Dat zou efficiënter zijn en meer welvaart creëren; denk aan al die banen die geschapen kunnen worden en de productiviteit die omhoog zou schieten. Een droom voor het rationele vooruitgangsideaal. En een realiteit, want ook in Frankrijk krijgt Apollo steeds meer voet aan de grond.


Illustratie: Joost Dekkers.

We kunnen zien dat de ratio niet altijd de status quo is geweest. Dostojevski kruipt in de huid van een historicus om dat te illustreren.

'Werpt u een blik op de geschiedenis van de mensheid; nou, wat ziet u? Is ze indrukwekkend? Goed, voor mijn part is ze indrukwekkend; wat alleen al de colossus van Rhodos in dit opzicht niet waard is? (…) Is ze gevarieerd? Goed, voor mijn part is ze gevarieerd; wat een werk is het al niet om door de eeuwen heen en bij alle volkeren zowel de militaire als de civiele gala-uniformen te classificeren – en neem je de ambtenarenuniformen er nog bij, dan kun je je er helemaal aan vertillen; daar is geen enkele historicus tegen opgewassen. Eentonig? Goed, voor mijn part is ze eentonig: men vecht en vecht, men vecht nu, men vocht vroeger en men zal in de toekomst vechten – u zult toegeven dat dat wel heel erg eentonig is. Kortom, je kunt alles zeggen over de wereldgeschiedenis, alles wat maar in de meest ontregelde verbeeldingskracht op kan komen. Slechts één ding kun je er niet van zeggen: dat de rede er heerst. Bij het eerste het beste woord zult u zich al verslikken.'

Vanaf de twintigste eeuw heerst de rede echter wel. Max Weber beschrijft het rationaliseringsproces als de overwoekering van de doelrationaliteit. Dat betekent: onze sociale verbanden, zingeving en gedeelde betekenissen worden steeds meer gestuurd door strategische overwegingen, berekenbaarheid, effectiviteit en efficiëntie. We handelen niet naar wat we waardevol vinden, we handelen om vooruit te komen. We twijfelen over een opleiding die dicht bij ons staat, waarom niet een waar we klinkende munt uit kunnen slaan? Alles is immers mogelijk in de maakbare samenleving. Willen we niet de beste zijn? In landen waar de rationaliteit al veel verder doorgedrongen is, zoals China en Japan, kennen ze de waarde van ambitie. Als voorlopers laten zij zien dat een opleiding tot nut moet zijn in de economie, daar is ze nu eenmaal voor bedoeld.

We kunnen dus eenvoudig stellen dat Apollo zijn broer afgetroefd heeft. De rede is zelfverzekerd: ze weet dat haar weg de enige juiste is. Wetenschap, technologie en internationale handelsverdragen zullen ons veel verder brengen dan waar we nu zijn. Grotere welvaart, langer leven, wat willen we nog meer? Bart de Koning is het er in ieder geval mee oneens: 'De ratio moet uiteindelijk ondergeschikt zijn aan iets hogers: gezond verstand, inzicht of misschien zelfs wijsheid.' Dostojevski houdt het bij een metafoor, waarin hij aangeeft dat een maatschappij die op bepaalde vlakken functioneert, geen ideale maatschappij hoeft te zijn:

'Want ziet u: als we in plaats van met een paleis met een kippenhok te maken hebben en het gaat regenen, zal ik misschien ook wel in het kippenhok kruipen om niet nat te worden, maar toch zal ik het kippenhok niet voor een paleis houden uit dankbaarheid dat het mij beschut heeft tegen de regen. U lacht, u beweert zelfs dat in dat geval een kippenhok en een paleis op hetzelfde neerkomen. Ja, antwoord ik, als je alleen zou leven om niet nat te worden.'

Bart Elferdink (1990) is een van de laatste langstudeerders. In plaats van een collegekaart had hij beter een bibliotheekpas kunnen aanvragen. Eerder schreef hij dit voor hard//hoofd

Mail

Joost Dekkers

We willen je iets vertellen. Hard//hoofd is al bijna tien jaar een vrijhaven voor jonge en experimentele kunst, journalistiek en literatuur. Een walhalla voor hemelbestormers en constructieve twijfelaars, een speeltuin voor talentvolle dromers en ontheemde jonge honden. Elke dag verschijnen op onze site eigenzinnige artikelen, verhalen, poëzie, kunst, fotografie en illustraties van onze jonge makers. Én onze site is helemaal gratis.

Hoe graag we ook zouden willen; zonder jou kunnen we dit niet blijven doen. We hebben namelijk te weinig inkomsten om dit vol te houden. Met jouw hulp kunnen we de journalistiek, kunst en literatuur van de toekomst mogelijk blijven maken, en zelfs versterken.

Als je ons steunt, dan maken wij jou meteen kunstverzamelaar door je speciaal geselecteerde kunstwerken toe te sturen. Verzamel kunst en help je favoriete tijdschrift het volgende decennium door. We zullen je eeuwig dankbaar zijn. Draag Hard//hoofd een warm hart toe.

Word kunstverzamelaar
het laatste
10 jaar HH

10 jaar HH

Hard//hoofd is een vrije ruimte voor verbeelding en verhalen. Een niet-commercieel platform waar talent online en offline de ruimte krijgt om te experimenteren en zich te ontwikkelen. Het bestaan van zo’n plek is niet vanzelfsprekend. Sluit je daarom bij ons aan. We zijn bewust gratis toegankelijk en advertentievrij. Wij geloven dat nieuwe makers vooral een... Lees meer

Tip: Kijk slechte televisie

Kijk slechte televisie

'Ik heb afleveringen van The Real Housewives waar Shakespeares beste stukken niet aan kunnen tippen.' Lees meer

 Kamikazeplastics

Kamikazeplastics

Immuuncellen die de minuscule deeltjes onschadelijk proberen te maken, bekopen dat vervolgens met hun eigen leven. Lees meer

Alles vijf sterren: DEZE SERIE IS GEWOON ZO GOED

Het voert te ver om het hele verhaal uit te leggen

Deze week worden we blij van stekjes, een queer Lees meer

Over wulken en burgemeesters 2

Over wulken en burgemeesters

'Een huis is een constructie, maar een huis is ook een gevoel dat gedeeld wordt. Er blijven sporen achter wanneer bewoners sterven. Een huis verandert terwijl het blijft staan.' Lees meer

We laten ons niet sussen 1

We laten ons niet sussen

Twee weken geleden onthaalden politici en de media 2500 protesterende boeren met open armen op het Malieveld. De 35.000 klimaatstakers en de bezorgde burgers van Extinction Rebellion konden rekenen op een stuk minder steun. Wat is er nodig om de urgentie van de klimaatcrisis echt te laten voelen?, vraagt Jarmo Berkhout zich af. De legers... Lees meer

Tip: Leer een ambacht

Leer een ambacht

Nora van Arkel ging spontaan een dag in de leer bij een Berlijnse Meisterbacker. Daar leerde ze minder te denken en meer te doen. Een tip om eens te vragen of iemand je een ambacht wil leren. Lees meer

 Staakt-het-boeren

Staakt-het-boeren

Duizenden boeren toogden naar het Malieveld met hooivork en tractor. Lees meer

Column: September Blues

September Blues

De maand september is weer voorbij en dat betekent voor Trudy afscheid nemen en opnieuw beginnen. Van haar zomerhuisje op het platteland keert ze terug naar het leven in de stad. Lees meer

Filmtrialoog: Manta Ray

Manta Ray

Redacteuren Eva van den Boogaard, Mat Hoogenboom en Oscar Spaans bezochten de bioscoop om het speelfilmdebuut van de Thaise regisseur Phuttiphong Aroonpheng te zien. Het werd een magische ervaring: Manta Ray bleek een even eenvoudige als betoverende vertelling over een voor dood achtergelaten man die door een visser uit de mangrove wordt gered. Mat: Wat... Lees meer

Hard//talk: Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

Bij gelijke geschiktheid tellen kwaliteit en capaciteit net zo goed

De wereld staat in brand en dat mag niet onbeschreven blijven. In tegenstelling tot Ella Kuijpers ziet Gatool Katawazi er wél het belang van in om voorkeur te geven aan de sollicitant die de diversiteit binnen een organisatie versterkt. Afgelopen zomer schreef Ella Kuijpers een Hard//talk waarin zij pleit tegen positieve discriminatie in sollicitatieprocedures. Juist... Lees meer

Inclusiviteit

Echte inclusiviteit is nog ver weg

Het debat over diversiteit en inclusiviteit in de culturele sector gaat niet ver genoeg. Lees meer

Tip: Geef het voordeel van de twijfel

Geef het voordeel van de twijfel

Redacteur Else Boer schippert tussen cynisme en naïviteit. 'Om naïviteit te vermijden, besloot ik dat cynisme een adequate reactie op de wereld was. Maar het continu bevragen van mensen en hun beweegredenen is vermoeiend.' Lees meer

Alles vijf sterren: 14

Geen douche, geen geloof, geen adem

Deze week worden we blij van een zeiltripje naar het Markermeer, een serie over verkeerd geplaatste bewijslast, en een dansvoorstelling van Arnhemse meisjes. Lees meer

Hard//talk: Greta Thunbergs requiem voor een droom

Greta Thunbergs requiem voor een droom

Thunberg deinst er niet voor terug een onderdeel te worden van haar eigen verhaal. Lees meer

Automatische concepten 26

Over de column (niets dan goeds?)

Iduna schrijft al jaren columns voor Hard//hoofd en vraagt zich af: hoe komt het toch dat ze ergens alsnog verwarde gevoelens heeft bij het fenomeen 'column'? Een overpeinzing die terugvoert naar Iduna's jaren op de universiteit en de twijfel over de plek die ze in mag nemen in de wereld. Lees meer

Het verlies van succes 2

Het verlies van succes

In een tijd waarin het steeds noodzakelijker lijkt te worden om prestaties te etaleren, denkt Mare Groen na over het systeem achter onze opvattingen aangaande succes dan wel mislukking. Ik lig nog steeds op bed en ben de hele dag niet buiten geweest. Het is 20.00 uur. Ik heb afgesproken om naar de film te... Lees meer

Tip: Durf hardop te dromen

Durf hardop te dromen

Rose Doolan vertrok jaren geleden naar San Francisco, met wilde plannen en weinig budget. Lees meer

 De blinddoek komt af

De blinddoek komt af

Vrouwe Justitia heeft haar blinddoek afgenomen. Lees meer

Column: Mammie

Mammie

'Arme mammie, sorry mammie!', hoort Trudy in de wachtkamer van het ziekenhuis. De irritatie die dit oproept komt vanuit een nooit gedichte kloof in het verleden. En dat heeft alles met het woord 'mammie' te maken. Lees meer

De geruchten zijn waar. Lees Hard//hoofd nu ook op papier!

Bestel op tijd je eigen exemplaar van de eerste editie, met als thema: ‘Ik’. We hebben drie covers ontworpen. Kies je favoriet.

Bestellen